Amerika dreigt een oligarchie te worden, zei Joe Biden in zijn afscheidsspeech als president. Volgens hem wordt de democratie in de Verenigde Staten verzwakt door een kleine groep hele rijke mensen. We vroegen wat jullie hierover wilden weten.
Jullie vragen worden beantwoord door hoogleraar politieke communicatie aan de Universiteit van Amsterdam Claes de Vreese en Amerika-kenner Kenneth Manusama.
1. Hoe groot is de rol van bedrijven bij het bepalen van politieke macht?
Hoogleraar De Vreese vertelt dat de invloed van bedrijven op de Amerikaanse politiek vaak achter de schermen plaatsvindt. "Normaal gesproken oefenen bedrijven politieke macht uit via stille diplomatie en zachte beïnvloeding, maar nu is het heel open en zichtbaar." De hoogleraar noemt een bericht van X-eigenaar Musk als voorbeeld: "Die tweet dat hij in de Oval Office is, terwijl president Donald Trump decreten aan het tekenen is."
Amerika-kenner Manusama zegt dat bedrijven de laatste jaren steeds meer macht hebben gekregen dankzij het geld dat ze doneren aan politici en partijen. "Ze hebben nu een nabijheid met de politiek en kunnen het hele democratische proces omzeilen", zegt hij daarover. "Met andere woorden: politici luisteren niet meer naar het volk, maar naar de miljardairs. Want je wil niet de hand die je voedt bijten."
De Vreese wijst ook op de gevolgen van deregulering van het bedrijfsleven: "Op de eerste dag van Trumps tweede termijn als president werd met een decreet deregulering doorgevoerd, vooral in de AI-sector. Dat laat zien hoe directe toegang van techbedrijven tot politieke macht leidt tot minder regels voor die sector."
2. Hoe worden de machtige personen door wetten en regels beperkt?
"Normaal gesproken zijn er marktregels, zoals de Amerikaanse antitrustwetgeving, die bepalen hoe groot en dominant bedrijven mogen zijn", legt De Vreese uit. Toch zien we volgens hem nu in Amerika een andere relatie tussen politiek en grote techbedrijven ontstaan.
Hij noemt Elon Musk als voorbeeld. De eigenaar van onder meer X, Tesla en SpaceX is door Trump naar voren geschoven als hoofd van de organisatie die de efficiëntie van de overheid moet verbeteren. "Musk treedt als een soort adviseur op zonder officiële functie of toezicht. Dat is een vermenging van politiek, markt en geld die we niet eerder zo hebben gezien."
3. Mag een bedrijf politieke voorkeuren openlijk promoten en met financiële middelen beïnvloeden?
Dat mag inderdaad, zegt Manusama. "Bedrijven zijn volgens het Amerikaanse Hooggerechtshof ook personen die een vrijheid van meningsuiting hebben." En dat betekent dat bedrijven ook geld mogen doneren aan politici en partijen.
Dat is volgens hem het gevolg van een rechterlijke uitspraak uit 2010. Het Hooggerechtshof oordeelde toen dat een wet die bedoeld was om te voorkomen dat bedrijven geld doneren aan politieke campagnes, ongrondwettelijk is. "Want iedereen moet eigenlijk op basis van de vrijheid van meningsuiting gewoon geld kunnen geven aan de politieke campagnes", legt de Amerika-kenner het vonnis uit.
Bekijk ook
4. Hoe kunnen de Verenigde Staten voorkomen dat een kleine groep superrijken de democratie overneemt?
"Het is geen natuurwet die deze situatie heeft gecreëerd, dit probleem is ontstaan vanuit de democratie zelf", vertelt De Vreese. "Het is de politiek, onder Donald Trump, die grote techbedrijven heel dichtbij de macht heeft toegelaten."
Amerika-kenner Manusama zegt de huidige situatie waarin rijke personen dicht bij de politieke macht staan lastig op te lossen is. "Je kan zeggen dat de afgelopen decennia hele rijke mensen en grote bedrijven al veel invloed hebben op de democratie, omdat ze bijna ongelimiteerd geld kunnen doneren aan politieke kandidaten."
Volgens hem zijn er Amerikanen die daarom vinden dat ze 'eigenlijk al een tijd lang in een oligarchie leven'. "Maar de superrijken hebben nu een beetje de stap genomen om zich nog veel meer met de politiek te gaan bemoeien." Daarom is er de laatste maanden meer aandacht voor hun invloed, en durven mensen de Verenigde Staten een oligarchie te noemen, ziet Manusama.
EenVandaag Vraagt
In dit artikel zijn antwoorden verwerkt op vragen die zijn ingestuurd via EenVandaag Vraagt. Met EenVandaag Vraagt heb je invloed op wat we maken. Wil je meedoen? Download dan de Peiling-app van EenVandaag, ga dan naar 'Instellingen' en zet je notificaties voor EenVandaag Vraagt aan. Je vindt de vragen en antwoorden terug bij 'Doe mee'. De Peiling-app van EenVandaag is gratis te downloaden in de App Store of Play Store.
5. Werken de oligarchen in de VS samen om hun macht te vergroten, of zijn ze elkaars concurrenten?
"Ze zijn natuurlijk wel voor een deel elkaars concurrenten", vertelt Manusama. Zo bezitten bijvoorbeeld zowel Musk (X) als Mark Zuckerberg (Facebook, Instagram en WhatsApp) grote sociale media-platformen. "Maar die tech-oligarchen, die nu zo prominent zijn, hebben wel dingen met elkaar gemeen."
En dat gaat verder dan alleen maar de belangen van hun eigen bedrijven, weet de Amerika-kenner. "Zij zijn er heilig van overtuigd dat de techsector, samen met bijvoorbeeld kunstmatig intelligentie (AI), de wereld gaat redden en dat zij dat dan gaan doen."
Er zit volgens hem dus duidelijk een soort van ideologie achter hun politieke beïnvloeding. "Ze zullen daar ook zeker contact met elkaar over hebben", denkt Manusama. "Ze zaten ook mooi op een rijtje bij de inauguratie van Trump. Dus het lijkt me wel duidelijk dat ze wel een beetje in dezelfde richting denken."
Hoogleraar De Vreese denkt wel dat de CEO's van grote techbedrijven - naast Musk en Zuckerberg bijvoorbeeld ook Amazon-eigenaar Jeff Bezos en Google-baas Sundar Pichai - nu vooral een 'gelegenheidsalliantie' vormen. "Ze willen allemaal invloed en dicht bij Trump zijn. Maar uiteindelijk is het geen groep en hebben ze individuele bedrijfsbelangen."
Bekijk ook
6. Waarom accepteren we deze concentratie van macht?
Manusama vertelt dat de samenleving de invloed van rijke personen en grote bedrijven accepteert omdat we gewend zijn aan het kapitalistische systeem dat de basis vormt van de economie in westerse landen, waaronder de Verenigde Staten. "Kapitalisme brengt ons allemaal hartstikke veel welvaart", legt hij uit. "En het is allemaal heel lang heel goed gegaan."
"Alleen op een gegeven moment zijn de regels rondom het kapitalisme wat afgebroken", gaat hij verder. Daardoor kunnen we het systeem niet meer goed controleren, zegt de Amerika-kenner. "Waardoor je deze concentratie van geld en daarmee macht krijgt."
Volgens hem wordt er in de Amerikaanse politiek wel geopperd om grote techbedrijven zoals Alphabet (Google) en Meta (Facebook en Instagram) verplicht op te breken om zo de macht van deze bedrijven in te perken. "Maar dan los je nog steeds niet op dat er nog hele rijke individuen en bedrijven zijn die gewoon geld mogen doneren aan politici en partijen. Dus dat probleem blijft."
Bekijk ook
7. Hoe kunnen gewone mensen weerstand bieden tegen de macht van oligarchen?
Uiteindelijk is de invloed van oligarchen alleen tegen te gaan via de democratische weg, denkt De Vreese "Als mensen deze invloed niet willen, moeten ze stemmen op een presidentskandidaat die minder nauwe banden heeft met de techsector." Maar een deel van de oplossing ligt volgens de hoogleraar ook bij burgers in hun rol als consument.
"Deze techmiljardairs zijn rijk en populair omdat ze producten maken waar enorme vraag naar is, zoals elektrische auto's en AI-producten." Tegelijkertijd ligt daar ook de tegenkracht: "Als consumenten massaal besluiten bepaalde producten niet meer te kopen, kan dat invloed hebben. Maar dat moet wel als groep gebeuren."
Manusama denkt ook dat de consument een rol kan spelen. De Amerika-kenner ziet dat er bijvoorbeeld oproepen worden gedaan om bepaalde apps te boycotten uit onvrede over de invloed van techmiljardairs. Of om geen auto's meer te kopen om de beurswaarde van die fabrikanten te beïnvloeden. "Maar ik ben daar enigszins sceptisch over, want het moet wel op een grote schaal gebeuren."
Bekijk ook
8. Waarom zijn we kritisch op oligarchen in landen als Rusland, maar niet op hun invloed in Amerika?
Manusama vertelt dat er steeds meer kritiek komt op oligarchen in de Verenigde Staten, juist met de situatie in Rusland als voorbeeld. "We gebruiken nu juist het woord 'oligarchen' omdat het nog een soort associatie oproept met die Russische oligarchen. Omdat het in Amerika begint te lijken op wat zij al eerder hebben gedaan, namelijk zichzelf enorm verrijken."
In Rusland schuren rijke zakenmensen al langer tegen de politieke macht aan en bevinden ze zich bijvoorbeeld in de 'inner circle' van president Vladimir Poetin. "Daar helpen ze elkaar helpen om in het zadel te blijven."
In de Verenigde Staten komen de techmiljardairs nu ook steeds dichter bij de politiek te staan, zeker sinds het tweede aantreden van Trump als president, ziet de Amerika-kenner. Zo gunnen Amerikaanse politici en deze nieuwe oligarchen volgens hem elkaar steeds meer. "Ze ruilen dingen uit en dat zag je natuurlijk ook in Rusland."
Vragen? Stel ze!
Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.
