Of het nu gaat om de politiek, het bedrijfsleven of de journalistiek: op belangenverstrengeling wordt scherp toezicht gehouden. We vroegen voor EenVandaag Vraagt wat jullie hierover wilden weten.

Lobbyexpert aan de Universiteit Leiden Arco Timmermans beantwoordt jullie vragen.

1. Hoe wordt bepaald wanneer er sprake is van belangenverstrengeling?

Volgens Arco Timmermans is belangenverstrengeling in Nederland vaak een grijs gebied. "Zowel ambtenaren als politieke leiders tasten regelmatig in het duister over wat precies als belangenverstrengeling wordt gezien. Het hangt erg af van de situatie."

Neem de inmiddels oud-staatssecretaris van Fiscaliteit en Belastingdienst Folkert Idsinga van Nieuw Sociaal Contract (NSC), die vorige week opstapte. "Bij hem ging het erom dat zijn politieke functie op gespannen voet stond met zijn persoonlijke investeringen. Dat zou hem kunnen verleiden om regels te maken die gunstig uit zouden pakken voor zijn eigen financiële situatie."

In veel gevallen wordt belangenverstrengeling pas ontdekt als er ophef ontstaat. Vaak door het werk van journalisten of toezichthouders. "Dan blijkt ineens dat iemand in een publieke functie privébelangen heeft die botsen met die functie."

Er zijn een aantal integriteitsregels voor ambtenaren, zoals het verbod op het aannemen van dure cadeaus. Maar voor politieke ambtsdragers, zoals Idsinga, zijn de regels vaak minder duidelijk.

2. Waarom worden politieke partijen niet strenger gecontroleerd op financiering en giften?

"Regels hebben weinig zin als ze niet goed worden gehandhaafd", zegt Timmermans. "Er wordt pas verontwaardigd gereageerd als er misstanden aan het licht komen. Maar die zouden kunnen worden voorkomen door strenger en systematischer te registreren, te controleren en te handhaven op het gebied van financiering en giften."

In Nederland staat belangenverstrengeling niet vaak op de politieke agenda. "Pas als er veel publieke boosheid is, worden er maatregelen voorgesteld."

Terwijl er in andere landen meer aandacht voor is, weet Timmermans. "Er zijn wel kleine stapjes gezet, zoals de regel dat ambtenaren geen cadeaus van meer dan 50 euro mogen aannemen en er zijn principes rond hun integriteit waar ze weet van moeten hebben. Maar er is nog veel werk aan de winkel."

3. Waarom ligt de focus bij belangenverstrengeling meestal op financiële en niet op ideologische belangen?

"Dat is een goed punt", vindt Timmermans. "Bij belangenverstrengeling wordt vaak alleen gekeken naar financiële belangen, bijvoorbeeld als een bewindspersoon ook zakelijke investeringen doet. Maar ideologische belangen kunnen net zo erg zijn. Vooral wanneer een bewindspersoon naast de politieke functie ook andere rollen of functies vervult."

Hij vervolgt: "Als iemand een politiek ambt combineert met het voorzitterschap van een maatschappelijke organisatie, ontstaat er ook een risico. Je zou denken dat dat het publiek belang dient, maar tegelijkertijd kunnen de bevoegdheden van een bewindspersoon of Kamerlid hiermee botsen."

Ook benoemt Timmermans de zogenoemde 'draaideur-problematiek', waarbij oud-bewindspersonen na hun ambtelijke functie als lobbyist terugkeren in dezelfde kringen.

"Voor bewindspersonen geldt een 'afkoelperiode' van 2 jaar waarin zij niet mogen lobbyen op hun oude ministerie, maar die regel geldt niet voor oud-Kamerleden of -ambtenaren. Het gebrek aan heldere en uitgebreide regelgeving zorgt ervoor dat Nederland telkens achter incidenten aanloopt in plaats van proactief beleid maakt."

4. Wat kunnen journalisten doen om belangenverstrengeling bij CEO's en lobbygroepen aan het licht te brengen?

"Hen erop wijzen", begint Timmermans. "Omdat er in Nederland zo weinig geregeld is op het gebied van belangenverstrengeling, blijft het altijd weer zoeken naar wat er precies aan de hand is."

Hij wijst op eerdere media-aandacht, zoals een uitzending van Nieuwsuur over de nevenfuncties van hoogleraren. "Veel hoogleraren gaven hun (soms betaalde) nevenfuncties niet op. Dit gebrek aan transparantie leidt tot een schaduwwerkelijkheid waarin belangen niet goed zichtbaar zijn. Of omdat de regels die er zijn niet worden nageleefd."

"De aandacht voor de risico's van belangenverstrengeling moet groter worden", vindt Timmermans. "We moeten het in Nederland vooral hebben van de waakzaamheid van journalisten en organisaties zoals Transparency International, die rapporteren over de risico's van corruptie en belangenverstrengeling. Nederland komt daar nog steeds niet zo goed uit."

5. Wat zijn de gevolgen van belangenverstrengeling voor de samenleving?

"Het voedt het wantrouwen tegen de overheid. Belangenverstrengeling schept het idee dat de overheid zich niet aan haar eigen regels houdt. Dit voedt het idee dat de overheid niet eerlijk of betrouwbaar is, terwijl het thema van de betrouwbare overheid juist prominent in het huidige regeerprogramma is opgenomen", zegt Timmermans.

Nederland loopt volgens Timmermans vaak achter de feiten aan bij het aanpakken van deze kwesties. "We reageren vooral op incidenten, in plaats van dat we proactief beleid voeren. Het is zorgelijk dat we pas in actie komen als de druk van media en publieke opinie toeneemt. Dat is jammer, want het schaadt de geloofwaardigheid van de politiek en het vertrouwen in de overheid."

President Donald Trump kondigde het gisteravond aan: Amerika gaat een importheffing van 20 procent op alle producten uit de Europese Unie doorvoeren. Wereldwijd waarschuwen economen dat dit een slecht idee is, vooral voor de VS zelf. Toch zet Trump door.

Voor Nederlandse ondernemingen met veel export naar de Verenigde Staten breken spannende tijden aan. Door de extra belasting van 20 procent worden hun producten voor de Amerikaanse consument een stuk duurder. "Dit betekent heel veel onzekerheid."

"Dit valt wel rauw op ons dak", zegt Willem Hulsebosch. Samen met zijn vrouw en zoons runt hij al jaren een bloembollenbedrijf in Julianadorp.

Andere markten

"We doen al decennialang zaken met Amerika en hebben in de loop der jaren echt een goede band opgebouwd met onze klanten in de VS", gaat Hulsebosch verder. "Die willen we graag houden. Maar als het moet, dan gaan we ons op andere markten richten."

Want de familie beseft wel dat Amerikanen zullen afhaken als bloemen door de heffing te duur worden. "Tulpen zijn geen eerste levensbehoefte. Aan het eind van je rondje supermarkt staat er een bosje bloemen. Als dat ineens 20 procent duurder is, dan denk je wel twee keer na."

'We begrijpen zijn visie'

De familie Hulsebosch is flink verweven met de Verenigde Staten. "Onze moeder is Amerikaans, we hebben familie overzee en komen er vaak", vertelt zoon Roy.

"We houden van het land en zijn zelfs pro-Trumpers. Dat klinkt misschien tegenstrijdig, maar we begrijpen zijn visie wel. Hij maakt waar wat hij zegt. Dat vinden wij ergens ook wel bewonderenswaardig. Hij zet zijn volk op één, dat is duidelijk. Daar kunnen wij in Europa nog wat van leren. Alleen dit plan, dat maakt het voor ons wel lastig."

Niet volledig afhankelijk

Toch blijft Hulsebosch positief: "We zijn gelukkig niet volledig afhankelijk van Amerika. We exporteren ook naar Engeland, China, Rusland en Kazachstan. En we hebben een uniek product. Bollen kun je maar op één plek in de wereld telen, en dat is hier, in Nederland. Door het klimaat, de bodem, de omstandigheden. Dat kan niet zomaar ergens anders. Daar hebben ze ons gewoon voor nodig.

Er zijn dus genoeg opties. "Als de ene markt moeilijk doet, dan vinden wij onze weg wel via een andere. We hebben al vaker met onzekerheden te maken gehad. Als het even tegenzit, dan nemen we genoegen met wat minder marge en stellen we investeringen gewoon even uit."

'Kennis en ervaring zit in Nederland'

"Trump ziet ons het liefst naar Amerika vertrekken", legt directeur van TTA-ISO Martin Maasland uit. Het Nederlandse bedrijf maakt landbouwmachines en heeft een grote afzetmarkt in de Verenigde Staten.

TTA-ISO heeft zelfs een kantoor in de VS zitten. "Maar de kennis en ervaring op het gebied van high-techsystemen in de tuinbouw zit hier in Nederland. Die gekwalificeerde mensen kun je niet oppakken en in Amerika neerzetten."

Prijs verlagen

Bang voor Amerikaanse concurrenten is Maasland niet. "In ons geval zijn er weinig of eigenlijk geen partijen in de Verenigde Staten die hetzelfde kunnen bieden als wij. We zien onszelf daardoor niet genoodzaakt om de winstgevendheid op onze machines te verlagen."

Maar als de prijs vanwege de invoerheffingen te hoog wordt, dan bestaat er volgens Maasland wel een kans dat de markt afneemt of zelfs helemaal stilvalt. "Dan kunnen we overwegen of we bereid zijn iets van onze marges op te geven, maar we moeten ook de salarissen van onze medewerkers kunnen betalen."

Tegenactie

Over eventuele eigen tarieven die de EU als tegenactie kan invoeren, maakt Maasland zich geen zorgen. "De grootste impact zijn uiteindelijk toch de hoge tarieven van Amerika richting Europa, omdat wij in Europa produceren."

"En andersom importeren wij weinig vanuit Amerika", gaat hij verder. "Dus als Europa hoge handelstarieven gaat invoeren, verwachten wij niet dat dat veel impact op ons heeft."

Minder groei maar geen crisis

Hoofdeconomoom van de ING Marieke Blom begrijpt de zorgen van Nederlandse ondernemers die veel exporteren naar de Verenigde Staten. "Door Trumps nieuwe invoertarieven, gemiddeld 25 procent, en zelfs 54 procent voor China krijgt ook de Europese Unie een tarief van 20 procent opgelegd. Dat leidt naar verwachting tot een exportdaling van zo'n 15 procent richting de VS. Voor Nederland betekent dat een krimp van ongeveer 0,2 procent van het BBP."

Toch is dit volgens Blom geen nieuwe economische crisis in wording. "Dit is niet te vergelijken met corona of de energiecrisis. Het is vooral een rem op de groei."

Niet terugslaan met eigen tarief

Blom verwacht dat Europa met eigen tarieven zal reageren. "Maar hoe dat uitpakt is onduidelijk, omdat we niet zeker weten hoe Trump reageert. Een handelsoorlog moeten we zien te voorkomen."

"We kunnen beter gerichte steun bieden aan getroffen sectoren. Ook kan er veel winst worden geboekt door de interne markt beter te laten werken. En er liggen veel kansen in het versterken van handelsrelaties met landen als India en Zuid-Amerika. Als we dit moment grijpen, kan Europa uiteindelijk sterker en minder afhankelijk van de VS worden. Ook voor Nederland liggen hier echte kansen."