Of het nu gaat om de politiek, het bedrijfsleven of de journalistiek: op belangenverstrengeling wordt scherp toezicht gehouden. We vroegen voor EenVandaag Vraagt wat jullie hierover wilden weten.

Lobbyexpert aan de Universiteit Leiden Arco Timmermans beantwoordt jullie vragen.

1. Hoe wordt bepaald wanneer er sprake is van belangenverstrengeling?

Volgens Arco Timmermans is belangenverstrengeling in Nederland vaak een grijs gebied. "Zowel ambtenaren als politieke leiders tasten regelmatig in het duister over wat precies als belangenverstrengeling wordt gezien. Het hangt erg af van de situatie."

Neem de inmiddels oud-staatssecretaris van Fiscaliteit en Belastingdienst Folkert Idsinga van Nieuw Sociaal Contract (NSC), die vorige week opstapte. "Bij hem ging het erom dat zijn politieke functie op gespannen voet stond met zijn persoonlijke investeringen. Dat zou hem kunnen verleiden om regels te maken die gunstig uit zouden pakken voor zijn eigen financiële situatie."

In veel gevallen wordt belangenverstrengeling pas ontdekt als er ophef ontstaat. Vaak door het werk van journalisten of toezichthouders. "Dan blijkt ineens dat iemand in een publieke functie privébelangen heeft die botsen met die functie."

Er zijn een aantal integriteitsregels voor ambtenaren, zoals het verbod op het aannemen van dure cadeaus. Maar voor politieke ambtsdragers, zoals Idsinga, zijn de regels vaak minder duidelijk.

2. Waarom worden politieke partijen niet strenger gecontroleerd op financiering en giften?

"Regels hebben weinig zin als ze niet goed worden gehandhaafd", zegt Timmermans. "Er wordt pas verontwaardigd gereageerd als er misstanden aan het licht komen. Maar die zouden kunnen worden voorkomen door strenger en systematischer te registreren, te controleren en te handhaven op het gebied van financiering en giften."

In Nederland staat belangenverstrengeling niet vaak op de politieke agenda. "Pas als er veel publieke boosheid is, worden er maatregelen voorgesteld."

Terwijl er in andere landen meer aandacht voor is, weet Timmermans. "Er zijn wel kleine stapjes gezet, zoals de regel dat ambtenaren geen cadeaus van meer dan 50 euro mogen aannemen en er zijn principes rond hun integriteit waar ze weet van moeten hebben. Maar er is nog veel werk aan de winkel."

3. Waarom ligt de focus bij belangenverstrengeling meestal op financiële en niet op ideologische belangen?

"Dat is een goed punt", vindt Timmermans. "Bij belangenverstrengeling wordt vaak alleen gekeken naar financiële belangen, bijvoorbeeld als een bewindspersoon ook zakelijke investeringen doet. Maar ideologische belangen kunnen net zo erg zijn. Vooral wanneer een bewindspersoon naast de politieke functie ook andere rollen of functies vervult."

Hij vervolgt: "Als iemand een politiek ambt combineert met het voorzitterschap van een maatschappelijke organisatie, ontstaat er ook een risico. Je zou denken dat dat het publiek belang dient, maar tegelijkertijd kunnen de bevoegdheden van een bewindspersoon of Kamerlid hiermee botsen."

Ook benoemt Timmermans de zogenoemde 'draaideur-problematiek', waarbij oud-bewindspersonen na hun ambtelijke functie als lobbyist terugkeren in dezelfde kringen.

"Voor bewindspersonen geldt een 'afkoelperiode' van 2 jaar waarin zij niet mogen lobbyen op hun oude ministerie, maar die regel geldt niet voor oud-Kamerleden of -ambtenaren. Het gebrek aan heldere en uitgebreide regelgeving zorgt ervoor dat Nederland telkens achter incidenten aanloopt in plaats van proactief beleid maakt."

4. Wat kunnen journalisten doen om belangenverstrengeling bij CEO's en lobbygroepen aan het licht te brengen?

"Hen erop wijzen", begint Timmermans. "Omdat er in Nederland zo weinig geregeld is op het gebied van belangenverstrengeling, blijft het altijd weer zoeken naar wat er precies aan de hand is."

Hij wijst op eerdere media-aandacht, zoals een uitzending van Nieuwsuur over de nevenfuncties van hoogleraren. "Veel hoogleraren gaven hun (soms betaalde) nevenfuncties niet op. Dit gebrek aan transparantie leidt tot een schaduwwerkelijkheid waarin belangen niet goed zichtbaar zijn. Of omdat de regels die er zijn niet worden nageleefd."

"De aandacht voor de risico's van belangenverstrengeling moet groter worden", vindt Timmermans. "We moeten het in Nederland vooral hebben van de waakzaamheid van journalisten en organisaties zoals Transparency International, die rapporteren over de risico's van corruptie en belangenverstrengeling. Nederland komt daar nog steeds niet zo goed uit."

5. Wat zijn de gevolgen van belangenverstrengeling voor de samenleving?

"Het voedt het wantrouwen tegen de overheid. Belangenverstrengeling schept het idee dat de overheid zich niet aan haar eigen regels houdt. Dit voedt het idee dat de overheid niet eerlijk of betrouwbaar is, terwijl het thema van de betrouwbare overheid juist prominent in het huidige regeerprogramma is opgenomen", zegt Timmermans.

Nederland loopt volgens Timmermans vaak achter de feiten aan bij het aanpakken van deze kwesties. "We reageren vooral op incidenten, in plaats van dat we proactief beleid voeren. Het is zorgelijk dat we pas in actie komen als de druk van media en publieke opinie toeneemt. Dat is jammer, want het schaadt de geloofwaardigheid van de politiek en het vertrouwen in de overheid."

De Consumentenbond doet vandaag een oproep in de Tweede Kamer: verlaag de btw op elektriciteit om de energierekening financieel behapbaar te houden. Maar is dat de oplossing? "Tijdelijke pleister."

De energierekening: voor veel mensen is het een grote zorg. Daarom roept de Consumentenbond op om het btw-tarief voor energie van 21 procent naar 9 procent te verlagen.

Hoge rekening profiteert

Dat er iets moet gebeuren is duidelijk, ook volgens energie-expert bij Milieu Centraal Gwen Jansen. Maar het voorstel van de Consumentenbond is volgens haar maar 'een tijdelijke pleister'. Daarbij is het vooral voordelig voor mensen die al veel stroom gebruiken, en niet voor mensen die juist proberen de energierekening laag te houden omdat ze al moeite hebben met betalen.

"Dit voorstel is eigenlijk vooral goed voor de mensen met een hoge energierekening, want die profiteren het meest", vertelt ze. "Maar juist de mensen die het heel hard nodig hebben, maar een lagere energierekening hebben, profiteren minder. Dus wij zijn voorstander van meer structurele maatregelen."

Beter isoleren

Minder btw betalen klinkt als een goed idee, maar houdbaar is het niet volgens Jansen. "Want uiteindelijk gaat die btw weer omhoog, dus je kan beter kijken hoe deze mensen op de langere termijn geholpen kunnen worden."

Maar er zijn volgens de energie-expert wel andere maatregelen die genomen kunnen worden om de energierekening betaalbaar te houden. "Verreweg op één staat het beter isoleren en ventileren van de woningen. Energie die je niet verbruikt hoef je ook niet te betalen. 2 op de 3 woningen zijn nog slecht geïsoleerd en 9 op de 10 slecht geventileerd. Dat zorgt voor veel hogere kosten dan nodig is."

Inzet energiecoaches

Maar volgens Jansen kunnen zogenaamde energiecoaches ook een groot verschil maken. Dat terwijl in bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam de huis-aan-huisbezoeken met de energiecoaches worden stopgezet. "Uit onderzoek van TNO blijkt heel duidelijk dat energiecoaches, heel goed werk leveren en dat zij de maatschappelijke kosten ook op termijn heel erg laag kunnen houden. Ook voor de gezondheid van heel Nederland is dat goed."

Het is een laagdrempelige manier om mensen te helpen, zegt Jansen. "Je ziet dat heel veel energiehulp mensen nog niet bereikt. De deuren blijven dicht, vooral bij mensen die de energierekening niet kunnen betalen. Daar is schaamte en wantrouwen. Hoe kom je daar wel binnen? Door heel dicht bij deze mensen te staan." Volgens de experts is dat het geval met energiecoaches. "Die werken ook vaak met vrijwilligers uit de buurt, die wel binnenkomen bij deze mensen."

Radiatorfolie, douchetimers en tochtstrips

Claar Wachter is zo'n energiecoach bij organisatie !WOON die bewoners in Amsterdam bijstaat. Zij weet precies waar ze op moet letten als ze bij mensen over de vloer komt, en heeft een aantal trucjes die ze altijd aanbeveelt. Bijvoorbeeld een timer voor in de douche: "Na 5 minuten geeft die een geluid als een sirene." Of folie achter de verwarming: "Dat zorgt dat je niet de buitenmuur verwarmt, maar dat alles binnen blijft."

En zo kan ze nog even verder gaan: tochtstrips, de instellingen van de cv-ketel en zelfs de brievenbus komen aan bod bij haar huisbezoeken. Daar ziet ze ook wat de hoge rekening met mensen kan doen. "Ik kom ook wel bij mensen die hun verwarming niet aan durven te zetten vanwege de energierekening. Dat is ook niet goed voor de gezondheid."

'Het is altijd zinvol'

Het werk van Claar wordt gewaardeerd door de mensen die het nodig hebben. "Mensen zijn blij als ik uitleg hoe de verwarming werkt: dat je niet de radiatoren aan en uit moet doen, maar de thermostaat moet gebruiken. Of mijn uitleg over de radiatorfolie of over ventileren. Het is altijd zinvol, ook als het alleen is om mensen gerust te stellen dat ze het meeste goed doen."

Een lagere btw is volgens Claar helemaal niet zo'n slecht idee. "Er zit nu wel heel veel belasting op voor de consument, dus ik ben het wel eens met de redenatie." Verder is de energiecoach het met Milieu Centraal eens dat goede isolatie in woningen de meest duurzame oplossing is. "Dat scheelt enorm."

Investeren in energiehulp

Helemaal tegen het idee van de Consumentenbond is Jansen van Milieu Centraal overigens niet. "Elke poging om te zorgen dat die energierekening betaalbaar wordt, is hartstikke goed want het is heel erg nodig. Maar", gaat ze verder, "wij denken dat er een betere maatregel is."

"Wij zijn er groot voorstander van dat het energiehulp-werkveld eigenlijk versterkt wordt om hun werk nog beter te kunnen doen. Dat ze de tools krijgen, de content, de kennis om de mensen ook structureel te kunnen helpen", sluit ze af.

Terwijl China en de Verenigde Staten met importheffingen naar elkaar gooien, is er slecht nieuws uit IJmuiden. Mede dankzij die importheffingen zit Tata Steel in zwaar weer. 1 op de 5 medewerkers gaat zijn baan verliezen. "Speelt al heel lang bij Tata."

Tata Steel heeft het, net als andere Europese staalbedrijven, al jarenlang moeilijk. De recente importheffingen van Amerikaanse president Donald Trump van 25 procent op Europees staal zijn maar een van de vele uitdagingen, ziet ook Ron Stoop, strategisch analist geo-economie aan het Haags Centrum voor Strategische Studies.

Concurrentie vanuit China

"Allereerst is er hele hoge concurrentie vanuit China op dit moment", legt hij uit. Dat komt volgens Stoop door het industriebeleid van China, daar wordt erg ingezet op de zogenaamde maakindustrie maar neemt de consumptie minder toe. Dus er wordt heel veel gemaakt in China terwijl de vraag niet enorm hoog is.

"Daardoor wordt er vanuit China heel veel staal geëxporteerd. Dat staal komt dus op andere markten terecht, waaronder de Europese." Dat goedkope Chinese staal drukt op de markt, legt Stoop uit, waardoor Europese staalbedrijven minder aantrekkelijk worden. "Er zijn toch veel bedrijven die gewoon staal kopen waar het het goedkoopst is."

Energieprijzen en investeringen

Maar ook binnen Europa zijn er grote ontwikkelingen, ziet de analist. "Ten eerste de hogere energieprijzen, als gevolg van onder andere de energiecrisis." Daardoor zijn Europese bedrijven die veel energie gebruiken, zoals de staalindustrie, veel duurder uit. "Die worden gewoon minder concurrerend."

De tweede ontwikkeling is volgens Stoop de energietransitie, staal moet op een groenere manier gemaakt worden. "Daarvoor zijn veel investeringen nodig. Daarbij is het ook zo dat groene productiemethoden op dit moment duurder zijn dan de traditionele methoden", legt hij uit. Bedrijven weten daarom volgens hem niet zeker of ze die grote investeringen gaan terugverdienen.

'Speelt al erg lang bij Tata Steel'

Medewerkers van Tata Steel zijn niet verrast dat er ontslagen vallen. "Dat is een verhaal dat eigenlijk al heel erg lang speelt bij Tata Steel", vertelt een logistiek medewerker. "We moeten natuurlijk naar groen staal toe en daar zijn gewoon impactvolle beslissingen voor nodig, dit is waarschijnlijk er weer één van."

Volgens een andere medewerker van het staalbedrijf moeten de Nederlandse regering en Europese beleidsvormers iets doen om het tij te keren voor Europese staalbedrijven. "China dumpt heel veel staal op de internationale markt. Ik denk ook dat de Europese staalindustrie gesubsidieerd moet worden om overeind te blijven."

'Is een algehele trend in Europa'

Voor Stoop is het ook geen verrassing dat Tata Steel met een ontslagronde komt. "Het is een trend, ook in Engeland zijn er staalbedrijven flink aan het snoeien in het aantal medewerkers", vertelt hij. "Je hebt ook andere Europese bedrijven die bepaalde groene staalinitiatieven nu aan het terugschroeven zijn."

Het verschilt volgens de analist enorm per bedrijf wat ze doen om geld te besparen. Zo kunnen bedrijven doorwerken maar geen nieuwe investeringen doen, mensen ontslaan, het bedrijf verplaatsen naar goedkopere plekken of sluiten.

Basisindustrie in Rotterdam

De vraag is hoe belangrijk het nog is dat we staalfabrieken hebben in Europa, want we kunnen het gewoon veel goedkoper halen uit China. Maar volgens Stoop is deze zogenaamde 'basisindustrie' nog steeds nodig. "Belangrijkste is dat die producten weer in andere industrieën verder gebruikt worden, zoals in de hightechindustrie."

Stoop legt uit dat die industrieën zich vaak vestigen waar ze die producten kunnen kopen, zoals in Rotterdam. "Er zijn ook allemaal hightech-bedrijfjes die om die basisindustrie heen zitten. Daar zie je het veel."

'Nodig voor schepen en tanks'

Een andere reden waarom Europa - vooral nu - volgens de analist staalfabrieken nodig heeft, is de herbewapening. "Want staal heb je nodig voor schepen en voor tanks. Zonder staal kun je eigenlijk bijna niet beginnen met het maken van defensieproducten."

"Stel je bent in oorlog met China, jij moet schepen maken en China zegt: 'Je krijgt geen staal meer van ons.' Dan heb je wel een probleem natuurlijk", legt hij uit.