Het leek een week geleden een gelopen koers: het kabinet-Rutte IV zou er komen. Die zekerheid lijkt na het debat van gisteren weg. De premier kreeg een gele kaart, maar werd nog net niet weggestuurd. Vraag is of zijn positie nu onhoudbaar is geworden.

Een motie van wantrouwen haalde het gisteren niet, een motie van afkeuring wel. Premier Rutte lag zwaar onder vuur in het debat gisteren, maar wist voor nu te overleven. Volgens politiek verslaggever Marc Belinfante is zijn positie ernstig ondergraven, maar moeten we hem niet onderschatten. "Het gaat heel moeilijk voor hem worden, maar het is wel een man die moeilijkheden vaak weet op te lossen."

Wat betekent de uitkomst van het debat voor Rutte?

Een motie van wantrouwen is het zwaarste middel. Een motie van afkeuring is het een-na-zwaarste middel. Als een minister een motie van afkeuring krijgt, zegt zo'n minister na een paar dagen meestal: ik stop ermee. Je bent gewoon aangeschoten wild. En als je dan ook nog de leider moet worden van het stel, dan wordt het een heel moeilijk verhaal. Dan moet je met heel veel toezeggingen komen naar Sigrid Kaag en Wopke Hoekstra. Hij heeft echt een flinke uppercut gekregen en is nog net niet knock-out.

Welke scenario's zijn nu denkbaar?

Het is hartstikke pijnlijk voor hem. Er zijn verschillende scenario's denkbaar: hij is dus met die motie van afkeuring door de hele Tweede Kamer afgekeurd. Voor de oppositie moest hij opstappen en zijn meest gewenste partij voor een coalitie, D66, heeft een motie van afkeuring ingediend. Dus zijn onderhandelingspositie is gewoon nul straks.

Willen die partijen überhaupt nog wel met hem verder in een formatie? Dat is de vraag. Sigrid Kaag zei gisteravond zelf nog: ik waarschuw u hier consequenties aan te verbinden. Niemand kan hem wegsturen als Kamerlid. En niemand kan hem wegsturen als partijleider, behalve de VVD zelf. Maar daar ziet het er vooralsnog niet naar uit. Maar of hij nu het voortouw kan nemen in de formatie, dat is nog maar de vraag.

Lees ook

Geeft dit D66 de mogelijkheid het voortouw te nemen?

Dat is wel de tweede partij, maar ze zijn wel een stuk kleiner. Je negeert hiermee wel de wens van heel veel kiezers. Rutte heeft iets gedaan wat absoluut niet kan, maar die kiezers hebben hem gekozen. Maar wel voordat hij dat deed. Het wordt ingewikkeld. Die nieuwe verkenner zal dat in kaart moeten brengen. Sigrid Kaag heeft het wel goed gedaan, die heeft de regie genomen. Ze heeft gezegd: er moet een andere verkenner komen, niet partijgebonden. Dat was haar initiatief.

Ze heeft Rutte een gele kaart gegeven maar hem net niet weggestuurd. Dus ze houdt alle opties open. Ik denk dat haar positie wel versterkt is. Zeker haar onderhandelingspositie, die is stukken sterker dan wanneer dit niet gebeurd was. En dat is slim van Kaag. Je maakt hem niet helemaal dood, maar je geeft toch nog een beetje een opening. Wilders zei gisteravond tegen Kaag: "U heeft 'm zojuist politiek onthoofd." Daar antwoordde ze op dat ze het niet beter had kunnen verwoorden. Dat geeft wel aan dat ze handig is. Als hij toch blijft, dan kan zij daar haar voordeel mee doen.

Hoe realistisch is een kabinet zonder VVD?

Eigenlijk helemaal niet, want daar hebben de meeste mensen op gestemd. Je zou kunnen zeggen: een kabinet zonder Rutte, dat kan wel. De VVD kan hem in de Tweede Kamer laten zitten als fractievoorzitter. En die kunnen iemand anders als premier benoemen.

Een week geleden was het nog: het kabinet-Rutte IV komt eraan, hij gaat het record breken van langstzittende premier. Maar dat is nog geen gelopen koers. Hij kan zeker in de Kamer blijven als partijleider, maar dat is aan de VVD. Vooralsnog is hij de partijleider van de grootste partij. Normaal gesproken word je dan premier. De VVD heeft niet zoveel andere mensen. De VVD zou kunnen komen met Edith Schippers, of je zou kunnen denken aan Henk Kamp.

Lees ook

Gaat Mark Rutte toch premier worden van een nieuw kabinet?

Hij is nog niet uit de problemen. Hij zit er nog wel, hij is gisteren ontsnapt. Ik denk dat hij wel blij was. Ik zag dat hij meteen zei dat hij door wilde om het vertrouwen te herwinnen. Dat past ook bij hem, zo zit hij in elkaar. Maar Kaag heeft hem wel gezegd: "Ik waarschuw je hier consequenties aan te verbinden."

Het kan best nog heel moeilijk voor hem worden, maar het is wel een man die moeilijkheden vaak weet op te lossen, 'de Houdini van het Binnenhof'. Maar hij is nog niet bevrijd van zijn boeien. Hij zit echt nog in zwaar weer. Maar of hij de volgende premier gaat worden? Het zou kunnen. Maar het zou ook heel goed niet kunnen.

info

De affaire-Pieter Omtzigt

De problemen ontstonden op donderdag 25 maart. Terwijl de verkenners een tweede ronde gesprekken aan het voorbereiden waren, kreeg Kajsa Ollongren te horen dat ze corona had. Halsoverkop verliet ze het Binnenhof. Op een foto die van haar vertrek werd gemaakt, was een memo te zien. Wie inzoomde kon lezen wat daar op stond. Onder het kopje 'CDA' stond onder meer 'Positie Omtzigt, functie elders'.

Het zinnetje leidde tot grote ophef, omdat de suggestie werd gewekt dat tijdens de eerste ronde van gesprekken met fractievoorzitters door de verkenners gesproken was over CDA-Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt. In het vorige kabinet-Rutte viel hij op door zijn kritische houding tegenover het kabinet en zijn vasthoudendheid in de toeslagenaffaire. Veel mensen vroegen zich af of hij om die reden als probleem werd gezien als het CDA weer mee zou doen aan een nieuw kabinet en de suggestie werd gewekt hem 'weg te promoveren'.

De verkenners legden meteen hun werk neer, boden excuses aan en schreven in een brief aan de Tweede Kamer dat Pieter Omtzigt in geen enkel gesprek met de zeventien fractievoorzitters was besproken. Ook premier Mark Rutte zei dat hij het niet over Pieter Omtzigt had gehad. De Tweede Kamer eiste een debat met de oud-verkenners. Het debat zou op woensdag 31 maart zijn, ook de dag dat de nieuwe Tweede Kamer werd geïnstalleerd. Maar omdat niet op tijd alle stukken konden worden aangeleverd, werd het debat verplaatst naar donderdag 1 april.

De dag van het debat begon met het openbaar maken van de aantekeningen van de gesprekken. Uit die aantekeningen bleek dat Pieter Omtzigt wel degelijk ter sprake was gekomen en wel in het gesprek met Mark Rutte. Zowel Mark Rutte als verkenners Annemarie Jorritsma en Kajsa Ollongren verklaarden dat ze het zich niet herinnerden. De verkenners hadden er zelf ook geen aantekeningen over gemaakt, volgens henzelf omdat het niet relevant was voor de formatie.

Mark Rutte had het zwaar tijdens het debat. De Tweede Kamer had grote moeite met zijn uitleg. Een motie van wantrouwen van de oppositie haalde het niet, een motie van afkeuring wel. Toch dacht hij geen moment aan opstappen. In reactie op de motie van afkeuring zei hij dat hij zijn 'stinkende best gaat doen' en 'vreselijk hard gaat werken' aan het 'terugverdienen van het vertrouwen' van de Kamer en de samenleving.

Hoe krijgen we een nieuw kabinet? Zo werkt de formatie

We moeten nog afwachten hoe lang het gaat duren, maar vandaag begint het: de formatie. Maar hoe komen we van de verkiezingsuitslag tot een nieuw kabinet? Politiek verslaggever Marloes Lemsom legt uit hoe het werkt.

Lees ook

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.