Wanneer gaat een onschuldige grap te ver en valt iets onder pestgedrag? Het lijkt een moeilijke vraag, waar geen eenduidig antwoord op te geven is. Toch is het antwoord volgens directeur Patricia Bolwerk van Stop Pesten Nu juist heel simpel.

"Je vertoont pestgedrag als ook maar één iemand dat gedrag niet fijn vindt", zegt directeur en oprichter Patricia Bolwerk van Stop Pesten Nu. "Mensen zeggen wel eens: 'ik plaag met zo nu en dan een ruw randje', maar dat soort plagen bestaat niet. Op het moment dat er 'een ruw randje' aan zit, is het pestgedrag. Door plagen wordt niemand verdrietig."

Kijk naar de ander

Vandaag start de Week tegen Pesten en is er op scholen extra aandacht voor dit onderwerp. Per klas worden zo'n twee tot drie leerlingen dagelijks gepest, zegt Stop Pesten Nu. Op de werkvloer zijn zo'n 500 duizend mensen jaarlijks slachtoffer van pesten. En ook bij ouderen komt het voor: een op de vijf ouderen in het bejaardentehuis wordt gepest.

"Het gaat er niet om wat jij wel of niet doet, het gaat erom hoe dat bij een ander binnenkomt." Dat maakt pesten zo complex, zegt onderwijsdeskundige Marcel van Herpen.

Spannend

"Jij gaat er niet over of je pest of niet", legt hij uit. "Daar gaat de ander over. Het verschil tussen pesten en plagen hangt niet af van wat jij erover zegt, denkt, vindt of voelt. Dat hangt af van hoe het aan de andere kant beleefd wordt. Wat voor jou een grapje is, kan voor iemand anders vervelend zijn."

"Als jij met vrienden bent, kun je elkaar voor rotte vis uitmaken, dat kan grappig zijn. Dat heeft niets met pesten te maken. Maar op het moment dat er bijvoorbeeld culturele verschillen zijn, of wanneer iemand het gevoel heeft dat hij of zij niet bij de groep hoort, dan worden grapjes heel spannend."

Pesten voorkomen

Wat volgens Bolwerk belangrijk is op scholen, is dat leerkrachten niet in lange gesprekken terechtkomt met leerlingen over pesten. "Reageer op het moment dat het gebeurt", raadt ze aan. "Uit onderzoek blijkt dat kinderen dat het fijnst vinden. Het is effectief. Daarnaast hebben leerkrachten vaak de tijd niet om lange gesprekken te voeren met vragen zoals: waarom doe je dit, hoe is dat gekomen, etcetera."

Pesten komt voor op plekken waar mensen zich niet veilig voelen, zegt Bolwerk. Waar je als leerkracht kunt reageren op pestgedrag, moet je dat in omgevingen met volwassen op dezelfde manier doen. "Je moet je oren en ogen ophouden. En als je iets ziet wat iemand anders niet fijn vindt, zeg je meteen op dat moment: 'Wat ik hier zie, vind ik niet oké. Ik accepteer dat niet'. Als iets een vreemd gevoel bij je oproept, is dat ook zo."

Empathisch vermogen ontwikkelen

Deze vaardigheid om het te signaleren moet je volgens Van Herpen al vroeg ontwikkelen. "Dat kan alleen maar als er in een vroeg-schoolse ontwikkeling, vanaf de basisschool, kinderen geleerd wordt het perspectief van anderen in te nemen. En dat ontbreekt op heel veel scholen."

Omdat bijna alle scholen met vaste programma's werken, krijgen kinderen vaak allerlei vaardigheden aangeleerd, zowel cognitief als sociaal-emotioneel. "En daar gaat het helemaal niet over", zegt hij. "Het gaat erom dat je in een activiteit, waar je iets aan het doen bent dat voor jou goed of fijn is, rekening houdt met hoe dat voor anderen zal zijn. Het is het ontwikkelen van je empathische vermogen."

'Mijn kind pest niet'

Op scholen is het lastige dat er veel mensen bij betrokken zijn. De leerkrachten, de leerlingen, maar zeker ook de ouders. Bolwerk ziet dat veel ouders zeggen: 'mijn kind pest niet.' Maar de kans dat je een pester of meeloper hebt als kind, is veel groter dan dat je een gepest kind hebt. "De pesters en meelopers vallen vaak in die 90 procent die niet gepest wordt."

Als ouder kun je ook niet weten dat jouw kind meedoet aan pestgedrag. "Kinderen die thuis hondsbrutaal zijn, zijn in een groep misschien de rustigste kinderen en andersom. Groepsdruk doet zo veel met een kind. Zeg als ouder gewoon als je hoort dat jouw kind pest: wat vervelend, ik ga het gesprek erover aan. En vraag je kind: ik heb gehoord dat je dit doet, waarom doe je dit? Ik accepteer het niet."

Opdracht voor pester en gepeste

Van Herpen ziet het liefst dat kinderen inzicht krijgen, zowel de pester als degene die gepest wordt. Als voorbeeld noemt hij twee kleuters die ruzie maken over een bal. "Je kunt tegen die ene kleuter zeggen: 'ja, ik begrijp wel dat het jouw bal is, maar die heb je zelf weggegooid.'. En tegen die ander kun je zeggen: 'ik begrijp wel dat het jouw bal is, want je zag hem gewoon liggen.' Dat is de kern van de hele interventie."

"In die interventie krijgen allebei de kinderen een opdracht: jij moet zorgen dat je hier tegen gaat kunnen, want er komen nog heel veel mensen die dit soort dingen gaan zeggen", zo krijgt het gepeste kind te horen. "En jij moet zorgen dat je er rekening mee houdt dat iemand anders geen aanstoot kan nemen", is de boodschap aan de pester. "En die opdracht krijgen ze tegelijk", zegt hij met nadruk.

Diana was 'compleet in shock' na de arrestatie van haar zoon Damian. Ze maakte zichzelf ook veel verwijten. Maar haar als moeder verantwoordelijk houden voor de daad van haar kind, dat gaat haar veel te ver. "Stop met het criminaliseren van ouders."

De VVD wil het mogelijk maken om ouders van kinderen die crimineel gedrag vertonen te dwingen hun verantwoordelijkheid te nemen. Desnoods met sancties. Diana Sardjoe maakte mee dat haar zoon op het verkeerde pad raakte en weet uit ervaring dat het niet zo simpel ligt.

40 agenten in de tuin

Diana kan zich die bewuste ochtend in 2015 nog goed herinneren. Het was vroeg in de ochtend toen de deurbel ging. Diana lag nog in bed en hoorde een vrouwenstem 'politie, opendoen' roepen. "Ik dacht in eerste instantie dat het een grapje van de buurvrouw was."

Maar toen er nog een keer werd aangebeld, wist ze dat het serieus was. "Toen ik opendeed stonden er wel veertig agenten in de tuin. Ik dacht echt: wat is hier aan de hand, ben ik in een slechte film beland? Pas later kwam ik erachter dat ze voor mijn zoon kwamen. Ik was compleet in shock toen ik dat hoorde."

Straatroof met geweld

Damian was destijds 14 jaar. Nu, bijna 10 jaar later, blikt hij samen met zijn moeder terug op dat heftige moment. Na een korte aarzeling vertelt Damian over de reden waarom het arrestatieteam hem uit zijn bed lichtte.

"Het ging om een geweldsdelict, een straatroof met geweld. Daar werd ik voor opgepakt. Het was met wapens", zegt hij over zijn arrestatie. "Verder wil ik niet te veel in details gaan over wat er is gebeurd."

Ook dure spullen hebben

Wel wil hij vertellen hoe hij in de criminaliteit belandde. "Ik zat op een school in Amsterdam-Zuid en merkte dat de leerlingen om mij heen best veel spullen hadden, meer dan ik had in ieder geval. Ik kreeg het gevoel dat ik achterliep."

"Ik bleef met dat gevoel rondlopen en op een gegeven moment dacht ik: ik kan geen nieuwe iPhone of Playstation kopen, ik ga een manier zoeken om dat wel te kunnen", legt hij uit. "En zo ben ik er eigenlijk een beetje in gerold."

'Verharding in zijn ogen'

Voor Diana was het het begin van een gitzwarte periode, waarin ze zich voortdurend pijnigde met de vraag hoe ze dit als moeder gemist kon hebben. "Ik was volledig in verwarring. Ik dacht meteen: wat is de reden voor hem om dit te doen? Want misschien hadden we het niet heel breed, maar mijn kinderen kwamen eigenlijk niks tekort."

Ze merkte wel dat het gedrag van haar zoon in die periode was veranderd. "Ik zag wel een soort van verharding, een verharding in zijn ogen", blikt Diana terug. "Ik vroeg hem dan ook geregeld of er iets was. Maar verder merkte ik eigenlijk niks. Hij kwam ook niet met dure spullen thuis."

Vertrouwen was weg

Na de arrestatie was de relatie tussen moeder en zoon heel erg gespannen, vertelt Diana. "Er was heel veel boosheid. Het vertrouwen was echt kapot. Dat gevoel had ik heel erg."

Ook Damian merkte dat de afstand in die tijd groter werd. Toch zag hij ook dat zijn moeder er in die periode wel voor hem was. "Ik had misschien verwacht dat ze mij zou afstoten of het huis zou uittrappen. Maar ze heeft me altijd gemotiveerd om haar vertrouwen weer terug te winnen en te herstellen."

Boos om VVD-plan

Hoewel Diana zich zelf lange tijd heeft afgevraagd hoe ze dit gemist kon hebben, heeft ze geen goed woord over voor het plan van de VVD om ouders harder aan te pakken als hun kinderen over de schreef gaan.

Vooral het idee om ouders te dreigen met een verplichte opvoedcursus of boetes, schiet bij haar in het verkeerde keelgat. "Ik zat er financieel al niet goed in. Een boete had mij nog verder de rand over geduwd", legt ze uit.

'Ouders niet wegduwen'

"Bovendien denk ik dat het zelfs een averecht effect heeft", gaat de moeder verder. "Het zorgt ervoor dat ouders geen hulp meer durven te zoeken. Ze stappen niet meer naar instanties of naar de politie. Want ze denken: straks word ik door hen gestraft."

Ze wordt er zelfs een beetje boos over dat er in haar ogen 'zo simpel' wordt gedacht door politici, door alle schuld zo in de schoenen van de ouders te schuiven. "Het enige wat ze hiermee doen, is ouders wegduwen, ze in de hoek zetten."

Stigmatiserend?

Ouders van criminele jongeren worden door dit plan gestigmatiseerd, vindt Diana. "Ik denk dat er geen enkele moeder is die een kindje op de wereld zet en daarbij zegt: 'Ik denk dat hij of zij later een crimineel wordt."

"Ze houden van hun kinderen, maar dat betekent zeker niet dat ze alles goedkeuren van hun kind", benadrukt ze. "Ze zijn alleen vaak moe gestreden en hebben hulp en steun nodig. Geef hen goede hulp en ga ouders niet straffen."

Geld bij elkaar rapen

Ook zoon Damian verwacht dat het straffen van ouders niet gaat werken. "Het erge is: als je als jonge jongen hoort dat je moeder een boete moet betalen door jouw criminele gedrag, dan wil hij die boete zo snel mogelijk terugbetalen aan haar."

"Maar hoe gaat hij dat dan doen", werpt Damian op als vraag. "Hij gaat nog meer de straat op, gaat nog meer dingen doen die niet mogen, om dat geld bij elkaar te rapen. Dus zo'n boete werkt in mijn ogen absoluut niet."

Stichting opgericht

Inmiddels gaat het weer een stuk beter met moeder en zoon. Zo heeft Diana de stichting 'De moeder is de sleutel' opgericht, waarmee ze andere moeders bijstaat die in dezelfde situatie terecht zijn gekomen als waar zij 10 jaar geleden in zat.

Damian helpt zijn moeder bij het werk voor de stichting en denkt na over een studie. Hij is blij dat de vertrouwensband met haar weer hersteld is. "Alles is weer goed tussen mij en mijn moeder. Daar ben ik echt heel erg blij mee, want ik ben en blijft toch echt een moederskindje."

Waar het aantal Poolse en Roemeense arbeidsmigranten in Nederland afneemt, groeit de instroom van werknemers uit Bulgarije juist. In 10 jaar is hun aantal zelfs verviervoudigd. Hoe komt dat en wat zijn de gevolgen? "Bulgaren accepteren nog misstanden."

Nederland is erg afhankelijk van deze arbeidsmigranten, die vooral werken in de land- en tuinbouw, logistiek en distributie. De komst van de Bulgaren heeft economische voordelen voor ons, maar het brengt ook uitdagingen met zich mee.

Meer Bulgaren, minder Polen

In 1996 woonden er minder dan 1.500 Bulgaren in Nederland. In 2010 waren dat er al 15.000 en in 2014, het jaar dat de arbeidsmarkt volledig openging, waren er 25.000 geregistreerde Bulgaarse staatsburgers. Voor 2024 wordt het aantal geschat op 60.000 en mogelijk is het nog hoger omdat niet iedereen zich inschrijft.

Eric Nabuurs is eigenaar van een uitzendbureau en ziet de verschuiving in waar arbeidsmigranten vandaan komen. "Door alle ontwikkelingen zien we dat de Polen voor andere landen kiezen of in het thuisland blijven. En we zien nu de laatste jaren een stijging van de Bulgaarse medewerkers."

Misstanden en slechte huisvesting

Dat er juist minder Polen naar ons land komen, heeft volgens hoogleraar arbeidsverhoudingen en lid van de adviesraad migratie Paul de Beer een duidelijke reden. "Dat heeft te maken met het feit dat in Polen zelf ook schaarste is aan arbeidskracht en dat daar de lonen erg sterk zijn gestegen", legt hij uit.

De Beer ziet dat de groei van het aantal Bulgaarse arbeidsmigranten uitdagingen geeft. "Ze moeten gehuisvest worden en dat leidt in een krappe woningmarkt tot nog minder beschikbare woningen voor mensen die hier al wonen." En hoewel veel Bulgaren naar Nederland komen voor een beter salaris, worden ze vaak geconfronteerd met slechte huisvesting en arbeidsomstandigheden.

'Bulgaren accepteren het'

Ook Nabuurs herkent dit beeld. "De Bulgaren accepteren nog misstanden. Paspoorten die worden ingenomen, ondoorzichtige loonconstructies, lange reistijden naar het werk, extreem lange uren", somt hij op.

"Helaas komt dit vaak voor in de vleesverwerking en de agrarische sector", weet de eigenaar van een uitzendbureau. "Daar moet echt iets aan gedaan worden."

Niet alleen negatieve ervaringen

Toch ervaren niet alle Bulgaren het zo. Daniel Ivanov Garhov kwam 4 maanden geleden vanuit Bulgarije naar Nederland. Hij werkt nu als vrachtwagenchauffeur in Uden, maar vertelt dat hij ooit IT studeerde in zijn thuisland. "Ik deed toen veel met computers, maar dat was een tijd geleden."

De arbeidsmigrant is hier voor het hogere loon, maar ook vanwege mensen en de natuur. "De zorgverzekering is hier ook beter." Zelf is Daniel tevreden over zijn werk en salaris, maar hij erkent dat niet iedereen dezelfde positieve ervaring heeft. "Het is een geweldig land om in te wonen, maar sommige mensen denken daar anders over."

Uitzendbranche slechte naam

Rondom arbeidsmigratie heeft de uitzendbranche een slechte reputatie gekregen, erkent ook Nabuurs, die naar eigen zeggen hard werkt om dat te verbeteren. Hij merkt op dat de politiek en maatschappij vaak kritisch zijn op arbeidsmigratie, waardoor de sector in een kwaad daglicht staat. "Zelfs in mijn vriendengroep zeggen ze van: 'Jij bent van de used people.'"

"De branche heeft een slechte naam en daar moeten wij heel hard aan werken om dat te verbeteren", vindt de eigenaar. Tegelijkertijd benadrukt hij dat zijn klanten blij zijn met de uitzendkrachten, omdat er in Nederland onvoldoende werknemers te vinden zijn voor dit soort werk, dat allang niet meer beperkt is tot laaggeschoolde taken.

'Werk niet aantrekkelijk'

Volgens hoogleraar De Beer ligt de verantwoordelijkheid niet alleen bij uitzendbureaus, maar ook bij bedrijven die met arbeidsmigranten werken.

"Het feit dat ze voor hun werkzaamheden blijkbaar geen mensen in Nederland kunnen vinden, duidt erop dat het werk niet echt aantrekkelijk is", zegt hij. "Waarom vinden we het dan logisch dat mensen uit Bulgarije of Roemenië dit werk wel willen doen? Bedrijven moeten zich afvragen of ze wel goed bezig zijn."

Betere arbeidsvoorwaarden?

De Beer vindt dat bedrijven zouden moeten investeren in betere arbeidsvoorwaarden en minder afhankelijk moeten zijn van flexibele contracten.

"We zouden de normen voor arbeidsvoorwaarden, huisvesting en lonen moeten verhogen, zodat het minder aantrekkelijk wordt om goedkope arbeidskrachten uit het buitenland in te zetten", ziet de hoogleraar als oplossing.

'Strengere controles noodzakelijk'

Minister Eddy van Hijum van Sociale Zaken en Werkgelegenheid pleit voor strengere controles door de Arbeidsinspectie. Ook De Beer zou hier een voorstander van zijn. Daarbij vindt hij dat de straf als je betrapt wordt ook flink omhoog moet.

"Als de kans dat je betrapt wordt klein is, maar de boete heel groot, dan kan dat bedrijven afschrikken om de regels te overtreden", verwacht hij. "Maak de sancties zo zwaar dat bedrijven drie keer nadenken voordat ze misstanden laten voortbestaan."

'Misstanden worden getolereerd'

Nederland is afhankelijk van arbeidsmigranten, maar tegen welke prijs? Uitzendbureau-eigenaar Nabuurs waarschuwt dat zolang misstanden worden getolereerd, er weinig zal veranderen.

"We kennen allemaal de slechte verhalen in onze branche", zegt hij tot slot. "Maar toch mogen sommige bedrijven gewoon doorgaan. Dat is raar."