Angststoornissen, een verzwakt immuunsysteem, echtscheidingen: het zijn een paar van de vele gevolgen van financiële stress. In deze financieel lastige tijden is het belangrijk dat we elkaar in de gaten houden, zegt financieel psycholoog Anne Abbenes.

Of ze zorgen heeft over haar financiële situatie? Zorgen zijn nog zacht uitgedrukt, zegt Anneke (66) uit Oud-Beijerland. Slapeloze nachten heeft ze ervan. Zeker als ze aan haar twee kinderen denkt, die beiden een koophuis hebben, maar geen geld over voor verduurzaming. "Zij zien hun energierekeningen ook alsmaar stijgen."

Continu zorgen

Zorgen, zenuwen, slapeloze nachten: we hebben er allemaal weleens last van. Dat is vervelend natuurlijk, maar als ze na een tijdje weer overgaan, leiden ze meestal niet tot blijvende problemen. Problematisch wordt het als de zorgen en slapeloze nachten aanhouden, continu bij je zijn.

En dat gebeurt in deze financieel lastige tijden meer dan gemiddeld, weet psycholoog en onderzoeker Anne Abbenes van het Financial Psychology Institute Europe. Abbenes doet onder andere onderzoek naar financiële stress, ofwel stress die kan ontstaan als je je aanhoudend grote zorgen maakt over je financiële situatie.

Meer dan een nacht wakker liggen

Iemand ervaart niet van het ene op het andere moment financiële stress, legt Abbenes uit. Daar gaan meerdere negatieve financiële gebeurtenissen, of in vaktaal 'financiële spanningen', aan vooraf. Je baan verliezen bijvoorbeeld, en vervolgens een onverwachts hoge rekening op de mat krijgen.

"Dat zijn stressoren: gebeurtenissen die spanning geven. Als die gebeurtenissen zich opstapelen, zoals nu bij veel mensen gebeurt, kan er financiële stress ontstaan. Dat is meer dan een nachtje wakker liggen. Hoe minder geld iemand aan het eind van de maand overhoudt, hoe groter de kans dat deze 'spanning' overgaat in financiële stress."

'Te laat om brand te blussen'

En wie er eenmaal last van heeft, komt er volgens Abbenes niet zo makkelijk meer vanaf. "Financiële stress kan tot angststoornissen leiden, chronische slapeloosheid, een verslechterd immuunsysteem, tot problematisch gedrag van je kinderen en tot echtscheidingen", vertelt de financieel psycholoog.

"Met name een onzeker toekomstbeeld en de daaruit voortvloeiende uitzichtloosheid vergroot de kans op financiële stress en uiteindelijk mentale problemen. Het is een kwestie van of er licht is aan het einde van de tunnel, of niet. Onzekere maatschappelijke situaties waarin geen einde aan de tunnel lijkt te komen, vergroten het gebrek aan perspectief."

Een prijsplafond

"En hoe langer die stress aanhoudt, hoe erger het wordt. Uit onderzoek blijkt dat gevolgen van financiële stress niet opeens weg zijn als de financiële situatie zelf afneemt", weet Abbenes.

Met die gevolgen in het achterhoofd is ze kritisch op de manier waarop het kabinet omgaat met de situatie. "Hulp komt veel te laat, en geeft een onzeker toekomstbeeld." Een prijsplafond waar het kabinet nu over praat zou, mits voor de burger risicoloos ingericht, deze onzekerheid reduceren, volgens Abbenes.

'Het raakt veel mensen tegelijkertijd'

Nieuw is het fenomeen 'financiële stress' overigens niet, naar de gevolgen ervan is de laatste decennia veel onderzoek gedaan, vertelt Abbenes. "Maar wat er op dit moment gebeurt op de energiemarkt raakt veel mensen tegelijkertijd. Daarom is het nu zo massaal aanwezig."

De 66-jarige Anneke kan erover meepraten. Ze kan haar vaste lasten tot nu toe betalen, maar vraagt zich wel af voor hoe lang nog. Ze zit in een rolstoel en voor haar vervoer is ze grotendeels afhankelijk van haar aangepaste rolstoelbus. Die rijdt op diesel, dat ook steeds duurder wordt. "Ik ga door de hoge dieselprijs minder op pad, waardoor mijn sociale leven kleiner wordt."

Sociaal leven in gevaar

Een sociaal leven, bij een groep horen, is juist belangrijk voor mensen, vertelt Abbenes. "Een grote angst van veel mensen is dat door geldproblemen hun sociale status in gevaar komt, dat ze er niet meer bij horen. Dat is een hele grote veroorzaker van stress."

Er komt veel schaamte kijken bij armoede en schulden, weet de psycholoog uit haar onderzoeken. "Het idee dat het hebben van schulden iets is waarvoor je je moet schamen, stamt al uit de middeleeuwen. Toen kreeg je er de doodstraf voor, zelfs als je je schuld had afgelost. Je werd gelijkgesteld aan dieven en moordenaars. En nog steeds word je in een bepaald hokje geduwd."

Weg met de schaamte

Die schaamte moet eraf. Alleen dan kunnen we iets aan het probleem doen, daar is de financieel psycholoog heel stellig over. Wie financiële spanningen heeft, krijgt te maken met wat ze 'emotionele overstroming' noemt: je raakt verlamd.

Eigenlijk is de enige manier om van die verlamming af te komen dat je erover praat met iemand bij wie je je op je gemak voelt. "Door uit te spreken wat er aan de hand is, ga je je emoties herkennen en begrijpen. De volgende stap is dan dat je die emoties accepteert. Daarna is je brein pas in staat om aan de slag te gaan met de euro's."

'Kosten zijn voor de maatschappij'

Je kunt zelf dus zeker iets doen om van de verlamming van financiële spanning af te komen, maar zoals altijd geldt ook hier: voorkomen is beter dan genezen. En daar moet de overheid een rol in spelen met maatschappijbrede preventieve maatregelen, vindt Abbenes.

"Dat is niet alleen goed voor de mensen die aan die stress lijden, maar voor de hele maatschappij. Want hoe meer mensen last hebben van financiële stress, en hoe langer die situatie voortduurt, hoe groter de gevolgen en hoe meer het de maatschappij uiteindelijk kost."