Ruim 6 jaar geleden begonnen ze met onderzoek naar de veerkracht van samenlevingen na rampen. Nooit had mede-onderzoeker Jessica Dijkman kunnen vermoeden dat hun recent gepubliceerde boek zó actueel zou worden.

We kennen er in de geschiedenis talloze: orkanen, hongersnoden, aardbevingen, epidemieën en overstromingen. De wereld wordt altijd al geteisterd door rampen. Nu is daar de coronapandemie die misschien ook wel als ramp van grote omvang de geschiedenisboeken in gaat.

Rampen

Dijkman en haar collega-onderzoekers bundelden jarenlang onderzoek naar rampen in het boek Disaster and History. Een belangrijke les? "Er kunnen allerlei schokken op een samenleving afkomen waar je niets aan kunt doen, zoals natuurrampen. Maar als er niet adequaat gereageerd wordt, dan zie je op de lange termijn nog effecten. Dan kan het echt een ramp worden", legt Dijkman uit.

Het is dus vooral belangrijk hoe je met een schok als het coronavirus omgaat. Ook zijn er nog andere 'lessen' te trekken uit de rampen in het verleden.

Jessica Dijkman
Bron: Privé
Jessica Dijkman, universitair docent aan de Universiteit Utrecht en een van de schrijvers van het boek Disaster and History

Kwetsbaren harder geraakt

"Wat je ziet bij rampen is dat mensen die het sowieso al het moeilijkst hebben in de samenleving, vaak harder geraakt worden. Bij overstromingen in het verleden zie je bijvoorbeeld dat mensen die op laag gelegen plekken dicht op een dijk wonen - omdat daar de grond het goedkoopst was - het hardst geraakt werden."

"Nu in de coronacrisis zie je dat weer. Mensen die dicht op elkaar wonen en geen baan hebben waarbij ze vanuit huis kunnen werken, zijn het meest kwetsbaar voor het virus", vertelt Dijkman.

Lees ook

Ongelijkheid

"Het is daarom echt de moeite waard om die schade te beperken hebben we gezien. We denken nu vaak: als we beleid hebben dat voor iedereen goed is, is dat voor die kwetsbare groepen ook zo. Maar aandacht aan deze groepen besteden is belangrijk."

Het onderzoek laat ook zien dat gebieden waar minder ongelijkheid heerste, vaak sneller herstelden van een ramp. "Bijvoorbeeld bij een hongersnood of voedselcrisis. Als je mensen die geen eten meer hadden, toegang gaf tot plekken om eten te verzamelen, als je elkaar ging helpen, als er goede armenzorg was, dan was zo'n gebied er veel sneller weer bovenop."

Sociale gemeenschappen

Naast gelijkheid, is ook het zogenaamde 'sociaal kapitaal' een belangrijke factor in de veerkrachtigheid van een samenleving. "Kunnen mensen op elkaar terugvallen? Als er familienetwerken zijn, sociale gemeenschappen of bijvoorbeeld een kerk dan kunnen mensen zich beter organiseren om iets te doen aan de situatie waar ze in zitten."

Het raakt eigenlijk aan de boodschap van premier Rutte: we moeten het virus samen verslaan. Maar hoeveel sociale cohesie is er in de tweede golf? "Als we die moeilijker kunnen vinden moeten we daar weer moeite voor doen, want het loont echt", zegt Dijkman.

Deskundigen

"Het voelt prettiger, maar het helpt ook om informatie en hulp te krijgen. Boodschappen voor elkaar doen, zoals in het begin van de crisis gebeurde, is heel praktisch, maar wel belangrijk."

Een ander fenomeen wat je ziet bij een ramp, is de nadruk op de deskundigen. "Nu bijvoorbeeld in de vorm van het OMT, maar in de negentiende eeuw was het ook zo in de cholera-epidemie. Daar lag de nadruk op de expertise van doktoren, die er uiteindelijk achter kwamen hoe cholera zich verspreidde."

Lees ook

Zondebok

De geschiedenis laat zien dat samenlevingen bij een ramp vaak op zoek gaan naar een 'zondebok'. "Het is een klassiek fenomeen. We willen graag een schuldige aanwijzen. In de pestepidemie in de veertiende eeuw waren het bijvoorbeeld de Joden. Daar zijn echt afschuwelijke vervolgingen tegen geweest."

"Nu heb je die zondebok ongenuanceerd in complottheorieën, maar ook genuanceerder dat we gaan kijken naar China. Er werden echt individuele Chinezen op aangesproken in het begin van de crisis. Het helpt wel om te weten dat zo'n zondebok-mechanisme eigenlijk altijd gebeurt. Dat zet het in perspectief."

Kunnen we ervan leren?

Kunnen samenlevingen ook iets leren van zo'n ramp? Om het in de toekomst dan in ieder geval deels te kunnen voorkomen. "Veel samenlevingen die vaak met een ramp te maken krijgen, vinden een manier om daarmee te leven", zegt Dijkman.

"Bijvoorbeeld op de Filipijnen. Daar krijgen ze te maken met aardbevingen én orkanen. Je zou denken dat je daar zo stevig mogelijke huizen neerzet, maar ze bouwen daar juist huizen van lichte constructies. Die kun je zo weer opbouwen of verplaatsen. En als je erin zit tijdens een ramp, dan ga je niet dood. Je moet het een aantal keer meemaken voordat je weet hoe je ermee om kunt gaan. Maar er is dus vaak een leer-effect."

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.