Een op de vijf jongeren tussen de 12 en 25 jaar heeft het afgelopen jaar weleens een e-sigaret gebruikt. Artsen vinden dat zorgwekkend: jongeren zouden daardoor sneller overstappen naar een 'echte' sigaret. We vroegen wat jullie hierover willen weten.

Arts-epidemioloog Esther Croes van het Trimbos-instituut beantwoordt de vragen.

1. Waarom zijn e-sigaretten (vapes) slecht voor je?

De gevaren van vapen voor jongeren en volwassenen verschillen, zegt Croes. "De groep waar wij ons de meeste zorgen over maken zijn de jongeren. Als die beginnen met vapen stappen ze makkelijker over op tabakssigaretten. Terwijl we juist op weg zijn naar een rookvrije generatie. Daar streven we naar, omdat er in Nederland per jaar 20.000 mensen doodgaan door roken. Niet beginnen is makkelijker dan stoppen."

"Daarnaast zitten in de vapes die jongeren gebruiken vaak forse concentraties nicotine en dat is hartstikke schadelijk, juist voor jonge mensen. Tot je 25ste ontwikkelen de hersenen zich. Dat houdt in dat er allerlei verbindingen worden gelegd tussen de verschillende hersendelen. Nicotine verstoort dat. Als die verbindingen niet worden gelegd, heb je daar de rest van je leven last van. Denk aan concentratieproblemen, impulscontroleproblemen, en een hogere kans op depressieve klachten, angstklachten en andere mentale problemen."

"Veel jongeren kopen kun vapes op internet en we zien dat juist daarin vaak gigantische grote hoeveelheden nicotine bevatten. En dan ook nog in een nieuwe vorm, namelijk als nicotinezout. Dat is een vorm waarvan je eigenlijk niet zo merkt dat je het binnenkrijgt. Het is heel zacht in je keel, in tegenstelling tot de nicotine die in tabakssigaretten zit, die is veel scherper. Vandaar dat je als kind in eerste instantie een natuurlijke afweerreactie hebt tegen tabakssigaretten, maar niet tegen e-sigaretten."

"Juist doordat je het niet merkt als je nicotinezout binnenkrijgt, kun je makkelijker een nicotinevergiftiging oplopen. Die kan draaierigheid, duizeligheid, flauwvallen, misselijkheid en in extreme gevallen een epileptische aanval veroorzaken."

"En dan is er nog de andere groep, de rokers. Die kunnen e-sigaretten gebruiken om te stoppen met roken. Dat kan goed werken. Maar over het algemeen zien we dat dat niet bevalt. De smaak valt tegen en het is veel gedoe om het apparaat te onderhouden. Dus dan zien we dat ze zowel gaan vapen als tabakssigaretten blijven roken. Dan hebben ze de riscovolle effecten van allebei. En de enkeling die wél stopt met tabak, blijft dan wel vapen. En er wordt steeds meer duidelijk over de schadelijkheid daarvan, voor hart en vaten. Maar er zijn ook studies die laten zien dat er in het dna in wangslijmvlies, waar de damp altijd langskomt, veranderingen ontstaan en kan mogelijk tot kanker leiden."

2. In hoeverre is eigenlijk bewezen dat vapen de stap naar tabak bevordert?

"Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat dit heel waarschijnlijk is. De vraag is natuurlijk of kinderen die eerst vapen en daarna tabakssigaretten gaan roken, dat doen omdat ze op zoek zijn naar hun grenzen. Net zoals kinderen die vaker met losse handen fietsen op zoek zijn naar grenzen. Maar het is een denkfout om dan te concluderen dat je van fietsen met losse handen gaat roken. Zoiets als het 'opzoeken van grenzen' uit dit voorbeeld noem je een verstorende variabele in het onderzoek."

"Om die verstorende variabele uit te sluiten, hebben verschillende onderzoekers gekeken naar kinderen die niet zo de grenzen opzoeken, niet heel nieuwsgierig zijn en die ouders hebben die duidelijke normen stellen. Dat zijn allemaal beschermende factoren tegen het roken."

"En wat blijkt: als deze kinderen, die maar een heel lage kans hebben om te gaan roken, een e-sigaret hebben geprobeerd, blijken ze ineens veel vaker dan verwacht tóch over te stappen naar de tabakssigaret. En dan wordt het heel waarschijnlijk dat ze door de e-sigaret tabakssigaretten gaan roken."

"Dat kun je je natuurlijk ook voorstellen: door de e-sigaret raak je gewend aan nicotine, raak je er verslaafd aan, raak je gewend aan de handeling, het inhaleren. Het is dus ook een hele logische stap. Dat e-sigaretten een opstapproduct naar tabakssigaretten zijn, is daarmee heel waarschijnlijk."

Bron: Trimbos-instituut

3. Waarom zijn e-sigaretten eigenlijk niet verboden?

"Dat kan nog niet onder de wetgeving die we in Nederland hebben, omdat die samenhangt met richtlijnen van de Europese Unie. Een verbod moet dus Europabreed worden mogelijk gemaakt."

"In Australië is inmiddels wel een verbod doorgevoerd op e-sigaretten voor consumenten. En opvallend: in Engeland, waar ze altijd heel erg pro-e-sigaret zijn geweest als hulpmiddel bij stoppen met roken, maken zich nu ook hele grote zorgen over de jeugd. Wegwerpvapes worden daar verboden, omdat juist die zo aantrekkelijk zijn."

4. Is er een toename in het gebruik van e-sigaretten?

"Dat is moeilijk te zeggen. Onder volwassenen zien we eigenlijk al jaren dat het rond de 2 procent ligt. Onder jongeren hebben we onlangs een monitor uitgebracht, maar dat is pas de eerste keer dus niet vergelijkbaar. Je hoort wel dat tabak steeds duurder wordt en dat dat ervoor zorgt dat meer mensen overgaan op e-sigaretten. Daarom wordt er door verschillende partijen ook gepleit voor een accijnsheffing op e-sigaretten."

5. Krijgen jongeren voldoende voorlichting over de gevaren van vapen?

"Er zijn verschillende lespakketten. 'De gezonde school' is een breed pakket dat zich richt op allerlei aspecten van een gezonde leefstijl. Eén van de onderwerpen is middelengebruik, en daar is ook aandacht voor vapen. Onlangs is door het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC) een nieuw lespakket uitgebracht dat heet 'Vapen, jouw keuze'."

"Er zijn dus lespakketten, maar die worden niet door elke school gebruikt. En het is misschien ook logisch dat niet elke school dat doet, want er zijn ook scholen waar weinig wordt gevapet. Maar er zijn ook scholen waar het juist heel veel gebeurt en waar er geen aandacht voor is."

6. Komt vapen vaker voor in stedelijk gebied?

"Dat is eigenlijk niet te zeggen. Er zijn middelbare scholen op het platteland waar heel veel wordt gevapet en er zijn middelbare scholen in stad waar dat heel weinig wordt gedaan. Wel kun je zeggen dat het uitgaansleven een plek is waar veel e-sigaretten worden gebruikt. Dat geldt over het algemeen voor plekken waar mensen gezien willen worden, daar valt ook het schoolplein onder. En grote clubs en dat soort plekken heb je natuurlijk meer in de stad dan op het platteland, maar dat zegt niet dat over het algemeen meer wordt gevapet in stedelijk gebied."

Bij een crisis of ramp kan medisch personeel schaars zijn. Om dat op te vangen, gaat Defensie samenwerken met de Nationale Zorgreserve. Hoe versterken dit soort initiatieven de weerbaarheid van Nederland? "Overheid kan het niet meer alleen aan."

Zorgreservisten kunnen nu worden ingezet als Defensiepersoneel naar het buitenland moet, bijvoorbeeld bij een oorlogsdreiging. Het zijn gediplomeerde vrijwilligers, vaak oud-zorgmedewerkers, die zichzelf aanmelden en op momenten van crisis worden opgeroepen om bij te springen.

Coronacrisis

Bart Hilt is zo'n zorgreservist. Hilt heeft onder andere bij de brandweer, ambulance en huisartsenpost gewerkt. Hij werd voor het eerst ingezet tijdens de coronacrisis.

"Toen was er een oproep via Facebook en daar heb ik toen op gereageerd", legt hij uit. "Er werd gekeken in welke regio je woonde en welke ziekenhuizen mensen nodig hadden. En toen ben ik ondersteunend geweest aan de verpleging."

'Samenwerking goed idee'

De samenwerking tussen Defensie en de Nationale Zorgreserve is volgens Hilt dan ook een goed idee. "Als je kijkt naar alle brandhaarden die we in de wereld hebben, kan je er op deze manier echt voor elkaar zijn."

Middenin de coronacrisis wordt het Nationale Zorgreserve opgericht, als burgerinitiatief, legt directeur Charlotte de Schepper uit. "Een aantal burgers dacht toen, 'goh, steeds meer mensen worden ziek, maar ook steeds meer hulpverleners worden ziek. Hoe kunnen wij helpen?' En die hebben de handen ineengeslagen." Inmiddels wordt het gefinancierd door het Ministerie van Volksgezondheid.

Tekort opvullen

Mocht Defensie beroep doen op de zorgreservisten, zijn ze puur bedoeld als achtervang.

"Wij worden dan niet uitgezonden naar het buitenland. Maar de medisch specialisten van het leger wel, waardoor er een tekort is aan medisch personeel in de bases van Defensie. En die plaatsen gaan wij dan opvullen", legt Hilt uit.

Voordelen burgerinitiatief

Ook Jaap Donker, directeur van de veiligheidsregio Utrecht, ziet de voordelen van het initiatief.

"Als Defensie in het buitenland meer moet doen en de situatie hier schaars is, of als we bijvoorbeeld slachtoffers vanuit het buitenland moeten verzorgen, hebben we iedereen keihard nodig."

'Overheid kan het niet meer alleen'

Het is volgens Donker duidelijk waarom dit nu van belang is. Het gaat daarbij ook niet om de zorg alleen, legt hij uit.

"Op dit moment zie je dat de kans op een lange stroomuitval, of een natuurbrand heel reëel is. Dat willen we niet, maar we moeten ons voorbereiden." En dat kan de overheid niet meer alleen. "We staan voor ongekende uitdagingen, daarbij hebben we mensen nodig die initiatief nemen."

Zelfredzaam worden

De samenwerking is één stap richting het verbeteren van onze zelfredzaamheid. Maar er is werk aan de winkel op het gebied van weerbaarheid, ziet Donker.

"We zijn gewend dat als er iets misgaat, dat de overheid komt helpen. Maar we zien dat de risico's die we lopen zo groot zijn, dat kan de overheid niet aan. We moeten zelf en samen redzaam worden."

Onvoldoende voorbereid op crisis

Nederlanders voelen de urgentie nog onvoldoende, volgens Donker. "We zijn opgevoed met het idee dat het nooit meer oorlog zou worden en dat alles goed gaat, maar we moeten ons voorbereiden op andere scenario's."

Vandaag presenteerde de Europese Commissie plannen die ertoe moeten leiden dat de Europese Unie voorbereid is op verschillende soorten crises.

Krachten lokaal bundelen

Maar hoe? Volgens Donker ligt de kracht ook vooral in dit soort initiatieven. "Gelukkig zijn er veel instanties die daarbij helpen. Mochten mensen willen bijdragen, meld je dan, zodat we de initiatieven aan elkaar knopen en ons kunnen voorbereiden op iets wat hopelijk nooit voorkomt."

Donker zet zich vooral op lokaal niveau in. "Als de stroom er bijvoorbeeld lang af ligt, hebben mensen behoefte aan informatie." Dat zou in de vorm van lokale 'noodsteunpunten' gerealiseerd kunnen worden. "We willen op logische plekken in de samenleving, zoals brandweerkazernes, een stemlokaal of een buurthuis, dat mensen daar terecht kunnen in nood."

Kijk naar elkaar om

We zullen het uiteindelijk vooral met elkaar moeten doen, zegt zorgreservist Bart Hilt. "Ik zie het als een soort roeping. Elkaar ondersteunen en elkaar helpen. Daar waar het tekort is, moet je elkaar aanvullen."

Ook Jaap Donker zegt: "We moeten ook kijken hoe het met de buurman of kwetsbaren in de straat is. Hoe kunnen we samen de schouders eronder zetten? Hoe kunnen we in donkere periodes elkaar hier doorheen loodsen?"

Beter voorbereid dan achteraf problemen

Toch hoopt Hilt binnenkort nog niet ingezet te worden. "Dat zou het mooiste zijn. Hoe minder dat we nodig zijn, hoe beter het eigenlijk is. Maar ja, je kan beter zorgen dat je iets achter de hand hebt, als dat je te laat bent en je in de problemen raakt."

Tot nu toe hebben 4.000 zorgprofessionals zich gemeld bij de Nationale Zorgreserve. Ze hopen te groeien naar een bestand van zo'n 5.000 mensen.

De Amerikaanse president Trump voert de druk rondom de koop van Groenland op. Hij wil het eiland vanwege de strategische ligging en bodemschatten en stuurt daarom vicepresident JD Vance op pad voor een bezoek. "Dit is voor de meeste Denen een shock."

"Het is een grote stressfactor en je mag het niet onderschatten", zegt Clingendael-onderzoeker Karen van Loon over de huidige situatie.

Bondgenootschap onder druk

Van Loon is gespecialiseerd in geopolitiek in het Noordpoolgebied en bredere veiligheids- en defensievraagstukken en ziet hoe Donald Trump met zijn uitspraken en het bezoek van vicepresident JD Vance, het bondgenootschap tussen Amerika en Denemarken onder druk zet.

Groenland valt op dit moment, tot hun grote ongenoegen, nog onder het Deense koninkrijk.

Denen in schok door bezoek Vance

Het had een bezoek moeten zijn waarbij alleen de vrouw van JD Vance, Second Lady Usha Vance, aanwezig zou zijn. "Ze zou bezoekjes afleggen aan verschillende Groenlandse gemeenschappen, maar die bezoeken zijn nu afgelast. Het blijft nu bij een bezoek aan de Amerikaanse luchtmachtbasis", zegt Van Loon.

"Wat er nu gebeurt is voor de meeste Denen echt een schok. Je kan wel spreken van een ernstige vertrouwensbreuk", vertelt de onderzoeker.

'Groenland niet te koop'

Vicepresident Vance zal nu namelijk wel aanwezig zijn bij het bezoek en hoogstwaarschijnlijk gesprekken voeren met diplomaten.

En dat terwijl Denemarken al meerdere keren heeft aangegeven geen interesse te hebben in het verzoek van Trump. Ze zijn niet van plan om Groenland 'over te dragen' aan de Verenigde Staten.

'Hij wil niet loslaten'

Toch blijft Trump aandringen. De uitspraken die vanuit de Verenigde Staten blijven komen hebben een impact op zowel de Denen als Groenlanders. Ze zijn niet gewend dat een president blijft aandringen.

"Vroeger hebben ze het ook wel eens gevraagd, maar werd het losgelaten", zegt Van Loon. Volgens de onderzoeker werd Trump tijdens zijn eerste termijn zelfs uitgelachen toen hij het balletje opgooide. "Het leek toen absurd, maar sinds hij voor de tweede keer president is, is het duidelijk dat hij het niet wil loslaten."

Toch onderhandelen

Maar juist door die houding moeten Deense en Amerikaanse onderhandelaren nu toch met elkaar om tafel gaan zitten. "Om een consensus te vinden en niet te vergeten om Groenland bij dit proces te betrekken", legt de onderzoeker uit.

"Want", vervolgt Van Loon, "Groenland is wel een regio die in zeer grote mate zelfbestuur heeft binnen het Koninkrijk Denemarken." De twee landen kunnen dus niet zonder inspraak van het hoofd van het eiland een beslissing maken. Dit vooral omdat Groenland onafhankelijk wil zijn, ook van Denemarken.

Angst in Groenland

De angst in Groenland is op dit moment dus groot, weet Van Loon. Ze willen hun onafhankelijkheid van Denemarken niet inruilen voor afhankelijkheid van Amerika. "Het gevoel is daar heel sterk. Er is angst voor wat er komen gaat."

"Ze hebben al een heel lang proces afgelegd met Denemarken en dat dekolonisatieproces is nog steeds bezig", gaat de onderzoeker verder.

Respectloos

"Ze zijn er heel duidelijk in dat ze geen Amerikanen willen worden." En dat is vooral te zien aan alle standpunten die hun regering op dit moment inneemt.

Zo liet de Groenlandse premier Múte Bourup Egede de afgelopen maanden al publiekelijk weten dat het eiland niet te koop is, en dat hij Trump respectloos vindt.

'Rol van de EU is beperkt'

Kan de Europese Unie nog iets betekenen in deze noodgedwongen onderhandelingen, aangezien Denemarken een lidstaat is? "Dat is een lastig verhaal", antwoordt Van Loon. "Denemarken is lid van de EU maar Groenland niet. Ze hebben in de jaren 80 een opt-out gehad."

Maar aangezien de EU wel nog steeds investeert in Groenland - onder andere in onderwijs en gezondheid - én een paar jaar geleden een mineralendeal heeft gesloten, zou de EU wel een bemiddelende rol kunnen spelen, denkt de onderzoeker. "Dus er is een rol voor de EU, maar die blijft wel beperkt."