De afgelopen jaren is het aantal satellieten rond de aarde enorm toegenomen. Dat heeft een enorme, zwevende vuilnisbelt van kleine en grote brokstukken veroorzaakt: ruimtepuin. "Vergelijk het met plastic soep op aarde. Het is een zootje aan het worden."

Eind 2021 kreeg de bemanning van het internationale ruimtestation (ISS) de mededeling dat brokstukken het station bedreigden, nadat eerder een satelliet was ontploft in de ruimte. In twee transportcapsules konden ze naar de aarde afdalen als het station zwaar beschadigd zou raken. Uiteindelijk raakten de brokstukken niks. Wel onderstreepte het opnieuw het gevaar van ruimtepuin, en vooral de omvang van het probleem.

Ontploffende batterijen

Sinds de eerste satelliet in 1957 door de Sovjet-Unie de ruimte in werd geschoten, volgden er meer dan 14.000 raketlanceringen. Dat leverde veel op: de eerste mens op de maan, ruimtestations en ook een enorme hoeveelheid satellieten.

Maar: dus ook heel veel rommel. Rakettrappen die na lancering uit elkaar vallen, ontploffende batterijen van satellieten: ieder incident kan voor een regen van kleine tot grote brokstukken zorgen.

Andere oorzaken

"Maar er zijn ook andere oorzaken", zegt docent Space Situation Awareness Marco Langbroek van de TU Delft. Hij is deskundige op het gebied van satellieten. "In 2009 is er een hele grote botsing geweest tussen een oude Russische rakettrap en een werkende communicatie-satelliet."

"En anti-satelliettesten met raketten, door landen als Rusland, China en India, hebben de laatste jaren ook voor behoorlijk wat ruimtepuin gezorgd."

Afhankelijk van de ruimte

Wetenschappers spreken van het Kesslersyndroom. "Dat betekent dat er geleidelijk een soort kettingreactie ontstaat, waarbij door botsingen de hoeveelheid ruimteafval steeds verder toeneemt. Uiteindelijk is dat funest", legt Langbroek uit.

"Want als er op een bepaalde hoogte zoveel ruimtepuin komt dat je daar niet meer veilig met je satelliet kunt vliegen, heb je een probleem. En als samenleving hebben we een probleem, want we zijn heel erg afhankelijk van de ruimte", zegt hij.

Bankafschrijvingen en navigatie

Een heleboel dingen werken tegenwoordig met ruimtetechnologie, vertelt de docent verder. "Dat gaat van het synchroniseren van bankafschrijvingen tot navigatie, van de logistiek waar je vrachtauto's mee volgt tot het goed af kunnen stemmen van verschillende delen van het elektriciteitsnetwerk."

"Als dat niet meer functioneert, dan hebben we een probleem", zegt hij.

André Kuipers moest dekking zoeken

De Nederlandse astronaut André Kuipers kan erover meepraten dat het steeds gevaarlijker wordt in de ruimte. Eind 2011 kregen hij en zijn collega's een melding dat ze zich in veiligheid moesten stellen: er was ruimtepuin gedetecteerd dat weleens het ISS kon raken.

"Midden in de nacht werden we wakker gemaakt. We moesten alle luiken sluiten, alle compartimenten sluiten. We moesten in onze reddingssloep wachten."

Snel weg als het misgaat

En dan maar hopen dat je niet geraakt wordt: "Het liep gelukkig goed af. "Ik heb nog uit het raam gekeken, om te kijken of ik het nog voorbij zag komen, maar ik zag niks", vertelt hij.

"Het gaat vrij hard, hè. Ik was me heel bewust van de situatie. Als het ruimtestation geraakt wordt, en dat is een groot gat, dan heb je een rapid decompression, dan moet je snel weg. De zuurstof ontsnapt, de lucht ontsnapt."

Vangnetten

Maar hoe komen we nou van die steeds groter wordende berg ruimtepuin af? Dat is nog best lastig, zegt Marco Langbroek. "Er wordt gewerkt aan allerlei technieken om spullen terug te halen. Dat varieert van met sterke laserstralen ze uit hun baan brengen, tot een soort vangnetten die in de ruimte worden uitgeklapt en zo'n satelliet grijpen."

Beide methoden moeten ervoor zorgen dat de brokstukken in een baan worden gebracht waar ze in de atmosfeer terechtkomen en verbranden. "Er wordt mee geëxperimenteerd, maar er zitten veel problemen aan. Juridische problemen, want ieder object in de ruimte heeft een eigenaar. Maar er zitten ook praktische problemen aan, want als zo'n experiment om een stuk ruimtepuin weg te halen mislukt, creëer je misschien juist meer ruimtepuin."

Afspraken nodig

Voorkomen is natuurlijk beter dan genezen. De rommel die nu rondzweeft in de ruimte is moeilijk op te ruimen, maar het zou mooi zijn als er niet meer rommel bijkomt. En daar zijn afspraken voor nodig, zegt docent internationaal luchtvaart- en ruimterecht Tanja Masson-Zwaan van de Universiteit Leiden.

"Het gaat er natuurlijk ook om dat je wilt voorkomen dat er botsingen zijn. Je wil dus eigenlijk zorgen dat uitgewerkte satellieten niet jarenlang of eeuwenlang in de ruimte blijven hangen. Dus we willen nu eigenlijk meer toe naar gedragsregels waar nationale overheden de gebruikers gaan verplichten om een satelliet na een aantal jaren uit de baan te halen."

Voor eeuwig verpest

Intussen komen er steeds meer nieuwe landen en commerciële partijen bij die raketten met satellieten lanceren. Zoals het bedrijf SpaceX van Tesla-baas Elon Musk dat al honderden satellieten heeft gelanceerd voor een wereldomvattend breedband internet-netwerk. Dit Starlink-netwerk moet uiteindelijk 42.000 satellieten tellen.

De Amerikaanse ruimte-toezichthouder wil dat satellieten die met pensioen gaan na 5 jaar terugvallen naar de aarde, om zo te verbranden in de atmosfeer. En Starlink gaat daar in mee. Masson-Zwaan: "Wat je ook ziet is dat de industrie zelf allerlei initiatieven neemt, omdat die zelf ook doorheeft dat als het verpest is, het voor eeuwig verpest is."

Europese regelgeving

Onze rommel in de ruimte opruimen wordt dus een immense klus. Ook in Europa is het besef nu volledig doorgedrongen dat de afvalberg in de ruimte niet verder moet groeien. "Nu is alles nog op vrijwillige basis, maar er is een roep om echte regelgeving", zegt Masson-Zwaab.

"Ook de baas van ESA heeft gezegd: ik wil eigenlijk dat er in 2030 niks van onze satellieten meer overblijft. Dat alles dat we omhoog brengen, op een of andere manier omlaag komt. Maar wat nu rondjes draait, en wat er al is, blijft gewoon. En door onderlinge botsingen blijft dat zich ook langzaam vermeerderen."

De Consumentenbond doet vandaag een oproep in de Tweede Kamer: verlaag de btw op elektriciteit om de energierekening financieel behapbaar te houden. Maar is dat de oplossing? "Tijdelijke pleister."

De energierekening: voor veel mensen is het een grote zorg. Daarom roept de Consumentenbond op om het btw-tarief voor energie van 21 procent naar 9 procent te verlagen.

Hoge rekening profiteert

Dat er iets moet gebeuren is duidelijk, ook volgens energie-expert bij Milieu Centraal Gwen Jansen. Maar het voorstel van de Consumentenbond is volgens haar maar 'een tijdelijke pleister'. Daarbij is het vooral voordelig voor mensen die al veel stroom gebruiken, en niet voor mensen die juist proberen de energierekening laag te houden omdat ze al moeite hebben met betalen.

"Dit voorstel is eigenlijk vooral goed voor de mensen met een hoge energierekening, want die profiteren het meest", vertelt ze. "Maar juist de mensen die het heel hard nodig hebben, maar een lagere energierekening hebben, profiteren minder. Dus wij zijn voorstander van meer structurele maatregelen."

Beter isoleren

Minder btw betalen klinkt als een goed idee, maar houdbaar is het niet volgens Jansen. "Want uiteindelijk gaat die btw weer omhoog, dus je kan beter kijken hoe deze mensen op de langere termijn geholpen kunnen worden."

Maar er zijn volgens de energie-expert wel andere maatregelen die genomen kunnen worden om de energierekening betaalbaar te houden. "Verreweg op één staat het beter isoleren en ventileren van de woningen. Energie die je niet verbruikt hoef je ook niet te betalen. 2 op de 3 woningen zijn nog slecht geïsoleerd en 9 op de 10 slecht geventileerd. Dat zorgt voor veel hogere kosten dan nodig is."

Inzet energiecoaches

Maar volgens Jansen kunnen zogenaamde energiecoaches ook een groot verschil maken. Dat terwijl in bijvoorbeeld de gemeente Amsterdam de huis-aan-huisbezoeken met de energiecoaches worden stopgezet. "Uit onderzoek van TNO blijkt heel duidelijk dat energiecoaches, heel goed werk leveren en dat zij de maatschappelijke kosten ook op termijn heel erg laag kunnen houden. Ook voor de gezondheid van heel Nederland is dat goed."

Het is een laagdrempelige manier om mensen te helpen, zegt Jansen. "Je ziet dat heel veel energiehulp mensen nog niet bereikt. De deuren blijven dicht, vooral bij mensen die de energierekening niet kunnen betalen. Daar is schaamte en wantrouwen. Hoe kom je daar wel binnen? Door heel dicht bij deze mensen te staan." Volgens de experts is dat het geval met energiecoaches. "Die werken ook vaak met vrijwilligers uit de buurt, die wel binnenkomen bij deze mensen."

Radiatorfolie, douchetimers en tochtstrips

Claar Wachter is zo'n energiecoach bij organisatie !WOON die bewoners in Amsterdam bijstaat. Zij weet precies waar ze op moet letten als ze bij mensen over de vloer komt, en heeft een aantal trucjes die ze altijd aanbeveelt. Bijvoorbeeld een timer voor in de douche: "Na 5 minuten geeft die een geluid als een sirene." Of folie achter de verwarming: "Dat zorgt dat je niet de buitenmuur verwarmt, maar dat alles binnen blijft."

En zo kan ze nog even verder gaan: tochtstrips, de instellingen van de cv-ketel en zelfs de brievenbus komen aan bod bij haar huisbezoeken. Daar ziet ze ook wat de hoge rekening met mensen kan doen. "Ik kom ook wel bij mensen die hun verwarming niet aan durven te zetten vanwege de energierekening. Dat is ook niet goed voor de gezondheid."

'Het is altijd zinvol'

Het werk van Claar wordt gewaardeerd door de mensen die het nodig hebben. "Mensen zijn blij als ik uitleg hoe de verwarming werkt: dat je niet de radiatoren aan en uit moet doen, maar de thermostaat moet gebruiken. Of mijn uitleg over de radiatorfolie of over ventileren. Het is altijd zinvol, ook als het alleen is om mensen gerust te stellen dat ze het meeste goed doen."

Een lagere btw is volgens Claar helemaal niet zo'n slecht idee. "Er zit nu wel heel veel belasting op voor de consument, dus ik ben het wel eens met de redenatie." Verder is de energiecoach het met Milieu Centraal eens dat goede isolatie in woningen de meest duurzame oplossing is. "Dat scheelt enorm."

Investeren in energiehulp

Helemaal tegen het idee van de Consumentenbond is Jansen van Milieu Centraal overigens niet. "Elke poging om te zorgen dat die energierekening betaalbaar wordt, is hartstikke goed want het is heel erg nodig. Maar", gaat ze verder, "wij denken dat er een betere maatregel is."

"Wij zijn er groot voorstander van dat het energiehulp-werkveld eigenlijk versterkt wordt om hun werk nog beter te kunnen doen. Dat ze de tools krijgen, de content, de kennis om de mensen ook structureel te kunnen helpen", sluit ze af.