De maximumsnelheid moest omlaag om de bouw van 75.000 huizen mogelijk te maken. Maar het kabinet had nog een wens op het lijstje: het verbreden van zeven snelwegen. Een slimme rekentruc bood uitkomst.

Een rotmaatregel vindt hij het. Mark Rutte doet geen moeite om het chagrijn bij hem en zijn eigen VVD te verbloemen over de 100-maatregel, het verlagen van de maximumsnelheid naar 100 kilometer per uur op de snelwegen.

Uitstoot stikstof omlaag

Maar er is geen andere keuze. "Het is nodig om te voorkomen dat Nederland op slot gaat en banen onnodig verloren gaan", zegt de premier op een persconferentie in november vorig jaar. Met de maatregel moet de uitstoot van stikstof voldoende dalen om de bouw van woningen weer vlot te trekken.

Dat is nodig nadat in mei vorig jaar de Raad van State het stikstofbeleid volledig onderuit heeft gehaald: Nederland doet te weinig om kwetsbare natuur te beschermen. Als gevolg van die uitspraak kan geen vergunning meer worden afgegeven.

Stikstofwinst

Door de uitstoot te laten dalen ontstaat weer ruimte voor nieuwe stikstof-producerende activiteiten. Een pijnlijke maar wel snelle maatregel die meteen effect kan sorteren is het verlagen van de maximumsnelheid.

Op verzoek van het kabinet brengt het RIVM de 'stikstofwinst' van de 100-maatregel in kaart. Met andere woorden: hoeveel minder stikstof komt in de natuur terecht doordat het verkeer op de snelwegen gas terugneemt? En hoeveel daarvan kan dan weer gebruikt worden voor andere economische activiteiten? Het uitgangspunt daarbij is dat 30 procent van de afname ten gunste komt aan de natuur, de overige 70 procent mag weer gebruikt worden.

Voldoende ruimte voor woningbouw

Het RIVM berekent deze 'stikstofruimte' van de snelheidsverlaging over het hele land. Logisch, want de stikstofoxiden die uit een auto komen kunnen zich over vele tientallen kilometers verspreiden.

De conclusie uit deze rekensom: met de 100-maatregel ontstaat voldoende ruimte voor de bouw van 75.000 woningen, de jaarlijkse ambitie die het kabinet heeft opgenomen in het regeerakkoord. En nog meer goed nieuws: daar bovenop blijft nog ruimte over voor andere projecten. En dus besluit het kabinet ook zeven grote infra-projecten uit te gaan voeren.

Rekentruc

Maar hier begint de rekentruc: bij het aanleggen of verbreden van wegen worden immers andere regels toegepast, zo liet EenVandaag drie weken geleden al zien. Van de stikstofneerslag uit verkeer wordt maar een heel beperkt deel berekend, namelijk alleen binnen een afstand van 5 kilometer. De 95 procent van de stikstofoxiden uit verkeer die pas ná die 5 kilometer neerslaan, worden helemaal niet meegeteld.

Het resultaat is een dubbele boekhouding: de bespaarde stikstof uit de 100-maatregel wordt ruim berekend. De stikstof die er door een wegproject bij komt, wordt maar heel beperkt in kaart gebracht. Het resultaat: er kunnen meer wegen worden aangelegd. Rekenkundige Sieward Nijhuis rekende op verzoek van EenVandaag het verschil tussen de twee methoden uit. Volgens hem is de opbrengst van de 100-maatregel met het door het kabinet gekozen rekenmodel 'een factor 3 tot 4' groter, dan wanneer wel met de 5 kilometer-afstandsgrens zou zijn gerekend.

Aanvechten vergunningen kansrijk

"Dat lijkt me niet houdbaar," reageert advocaat Marieke Kaajan, gespecialiseerd in Natuurbeschermingsrecht. "Ik denk dat je je daarmee te rijk rekent en dus stikstofruimte op papier creëert die er feitelijk niet is."

"Je moet de opbrengst van de 100km-regeling met hetzelfde model uitrekenen als de aanleg van nieuwe wegen", vervolgt ze. "Je rekent nu op twee manieren, dat is niet consequent. Het is in die zin een dubbele boekhouding." Kaajan geeft natuurorganisaties die de vergunningen voor de 7 infra-projecten aanvechten 'goede kansen'.

Snelheidsverhoging wél met afstandsgrens berekend

Ook andere juristen zien risico's. "Dit is meten met twee maten", zegt hoogleraar Natuurbeschermingsrecht Kees Bastmeijer. "Het is al de vraag of de 30 procent die ten goede zou moeten komen aan de natuur voldoende is. Als dan ook nog de berekeningen niet kloppen, dan heb je een nog veel groter probleem."

Saillant: de eerdere verhóging van de maximumsnelheid naar 130 kilometer per uur, in tegenstelling tot de verlaging, werd wél met afstandsgrens uitgerekend. Het waarom laat zich raden: omdat met die methode op papier de stikstofeffecten op de natuur meevielen, en de snelheidsverhoging dus ingevoerd kon worden.

Coalitiepartijen kritisch

In de Tweede Kamer klinkt kritiek. Niet alleen bij oppositiepartijen als GroenLinks en Partij voor de Dieren, ook drie van de vier coalitiepartijen zijn kritisch. In de ogen van Rutger Schonis van D66 heeft minister Cora van Nieuwenhuizen van Infrastructuur 'wat uit te leggen'.

"Het lijkt erop dat door deze methode de overheid zich letterlijk rijk rekent voor eigen infra-projecten", zegt Schonis. "Dat wekt een soort schijn van bevoordeling. Dat moet kabinet zelf ook niet willen."

Pas op de plaats

Mogelijk moeten de projecten 'on hold' worden gezet, vindt hij. "Het moet zorgvuldig gebeuren en op het moment dat er vraagtekens zijn bij de rekenmethode waardoor je al kunt zien aankomen dat je bij de rechter niet je gelijk haalt, dan moet je natuurlijk pas op de plaats maken."

Schonis krijgt bijval van Stieneke van der Graaf van de ChristenUnie. "Het lijkt me verstandig als de minister zich er van verzekert of deze projecten wel echt juridisch haalbaar zijn op deze manier." Ook zij pleit voor een pas op de plaats.

Niet uit te leggen aan de boeren

Juist de afgelopen weken werd vanuit het kabinet de juridische onderbouwing van maatregelen op het vlak van stikstof benadrukt. Zo wees minister Carola Schouten van Landbouw en Natuur voorstellen van boerenorganisaties over aanpassingen aan de omstreden voermaatregel die voor minder stikstofuitstoot moet zorgen af: ze waren juridisch te onzeker.

Waarom neemt het kabinet rond eigen infra-projecten dan wel genoegen met een wankele, juridische constructie? Ook CDA-Kamerlid Jaco Geurts wil opheldering van de minister: "Als je me vraagt: is de manier waarop hier rond de wegen wordt gerekend uit te leggen aan de boeren? Dan zeg ik: nee, dat is het niet."

'Filerijden ook niet in belang van de natuur'

Alleen de VVD ziet geen beletsel met de wegprojecten door te gaan. "Er zijn wel 150 grote infra-projecten die we willen uitvoeren, en dit zijn er slechts 7", zegt Kamerlid Remco Dijkstra. "Het is doorberekend en er is ruimte voor. Er zal ongetwijfeld over geprocedeerd gaan worden, maar het is van belang dat we de knelpunten in onze wegen blijven aanpakken. Filerijden leidt alleen maar tot meer uitstoot, en dat is ook niet in het belang van de natuur."

Minister Cora van Nieuwenhuizen van Infrastructuur wilde niet voor de camera reageren. Haar woordvoerder laat weten dat het kabinet na de zomer met een reactie komt op een rapport van de commissie-Hordijk, die adviseerde de rekenmethode rond wegprojecten aan te passen.