Betuttelend. Kafkaesk. Nederland op zijn smalst. Werkzoekenden klagen steen en been over nieuwe WW-regels waardoor zij, ook na het vinden van een nieuwe baan, “vast blijven zitten” aan het UWV.

Sinds 1 juli 2015 past het UWV een nieuwe vorm van zogeheten ‘inkomstenverrekening’ toe. De uitkeringsinstantie berekent of iemand bij het vinden van een nieuwe baan meer of minder verdient dan 87,5% van het WW-maandloon, dat weer gebaseerd is op iemands laatste salaris. Wie onder deze grens blijft steken heeft recht op een aanvullende uitkering. Doel van de regeling is om werkzoekenden te prikkelen weer aan het werk te gaan, ook als ze een baan kunnen krijgen met een lager salaris. 

Met de aanvullende uitkering blijven mensen als werkzoekende geregistreerd en behouden ze ook een sollicitatieplicht. De uitkering stopzetten kan wel, maar de WW-rechten lopen gewoon door. Gevolg: raakt iemand in de nabije toekomst weer werkloos, dan valt hij sneller terug in de bijstand.  

Nog steeds maandelijks geld

Ook Ben Visser verbaasde zich enorm toen zijn vrouw, die haar baan verloor bij het faillissement van een winkelketen, na het vinden van nieuw werk nog steeds maandelijks een bedrag van het UWV op haar rekening kreeg gestort. Ze verdient in haar nieuwe baan weliswaar minder dan in haar oude functie, maar voldoende om samen van rond te komen. 

Het UWV dwingt haar toch te blijven solliciteren. Visser schreef er een stuk over op LinkedIn en werd bedolven onder de reacties. Veel werkzoekenden beschouwen het als ‘bemoeizucht’, hoeven de aanvullende uitkering niet en vinden het vervelend dat ze, wanneer ze weer werk hebben gevonden, “aan het UWV vast te blijven zitten”. 

Bij Monique Leuver riep Vissers noodkreet een en al herkenning op. Zij verloor een baan voor 38 uur bij een incassobureau en vond vervolgens een baan voor 24 uur bij een makelaar. Geheel naar wens van Leuver, die wat meer tijd wilde voor haar gezin. Maar ook zij krijgt, ongevraagd, een aanvullende uitkering en wordt verplicht verder te sollicteren voor 38 uur per week. Maar als ze afziet van haar uitkering lopen haar WW-rechten gewoon door. 

'Nieuwe regels leiden tot klachten'

Demissionair minister van Sociale Zaken Lodewijk Asscher erkent in antwoord op vragen van EenVandaag dat de nieuwe regels tot klachten leiden. Hij kondigt aan de wet aan te gaan passen zodat werkzoekenden hun aanvullende uitkering kunnen stopzetten, zonder dat hun WW-rechten blijven doorlopen en worden opgesoupeerd. “Bij invoering van deze regeling was niet voorzien dat hieraan behoefte zou bestaan”, aldus de minister. “Uit praktijksignalen blijkt dit wel het geval te zijn.” Het ministerie werkt inmiddels aan een wetswijziging, die daarna nog door de Eerste en Tweede Kamer moet.  

In Eenvandaag het verhaal van Ben Visser en Monique Leuver en een interview met hoogleraar arbeidsrecht Evert Verhulp. 

Terwijl Nederlandse kassen volstromen met Bulgaarse arbeidsmigranten, kampen plattelandsgebieden in Bulgarije met de gevolgen. Ouders gaan weg om te werken: "Als dit zo doorgaat is er een hele generatie kinderen die wordt achtergelaten."

Bulgarije heeft een van de sterkst krimpende bevolkingen in Europa. Veel mensen trekken weg naar West-Europa, voor een salaris dat soms wel drie keer hoger is dan in hun thuisland.

Skypekinderen

Het wegtrekken van arbeidskrachten heeft economische gevolgen, maar ook sociale, ziet onderzoeker Mariya Paskaleva. Ze deed onderzoek naar de impact van arbeidsmigratie op Bulgarije en maakt zich zorgen.

"Als deze ontwikkeling zo doorgaat, is er een hele generatie kinderen die door hun ouders wordt achtergelaten", vertelt ze. Vooral in Bulgaarse dorpen op het platteland gebeurt dat. Paskaleva noemt deze groep 'Skypekinderen', omdat ze hun ouders vooral via videobellen zien.

'Aan hun lot overgelaten'

De cijfers liegen er niet om: "25 procent van de kinderen wordt hun ouders achtergelaten. Daarvan werkt ten minste één ouder in het buitenland." In het beste scenario groeien de kinderen dan op bij hun opa en oma. Toch worden ze in sommige gevallen echt aan hun lot overgelaten, weet de onderzoeker.

Een van de dorpen die vanwege arbeidsmigratie leegloopt is Banitsa. Het dorp ligt op zo'n twee uur rijden van de drukke hoofdstad Sofia, maar tekent zich door straten met leegstaande huizen en auto's waar lange tijd niemand gebruik van heeft gemaakt.

Lege straten, vervallen huizen

Marco woont in het dorp en heeft veel mensen zien vertrekken. De huizen van zijn buren zijn vervallen. "Hier is de hele straat nauwelijks nog bewoond", vertelt hij. Zelf is hij na 8 maanden in Spanje te hebben gewerkt teruggekomen met zijn echtgenote. "We hebben bijna alles opzij kunnen zetten en konden toen een huis kopen, dat we zelf hebben opgeknapt."

De ouders van zijn 15-jarige neefje Ventislav werken ook in West-Europa. Zijn neefje is zelf, zodra hij wat ouder is, ook van plan om te vertrekken. "Ik oefen op mijn Engels en wil zodra ik 18 jaar ben net als mijn vader naar het Verenigd Koninkrijk. Dan kan je vijf keer zo veel verdienen als hier in Bulgarije."

'Iedereen wil hier weg'

Jirgina loopt met haar dochtertje Theodora terug van school naar huis. Haar echtgenoot is in Zwitserland aan het werk in de landbouw. Ze gaat zelf waarschijnlijk ook, richting de zomer, om wat extra geld te verdienen.

"Iedereen wil hier weg", vertelt ze. "In de zomer is hier bijna niemand. Dan is iedereen in andere landen aan het werk om geld te verdienen."

Grootouders hebben geen controle

De schooldirectrice van de plaatselijke school in Banitsa, Temenuzhka Tomchovksa, maakt zich grote zorgen. Ze merkt de effecten van het feit dat veel ouders het grootste deel van het jaar ver van hun kinderen zijn.

"De grootouders hebben minder controle over de kinderen en dat merk je. Een kind hoort bij de ouders op te groeien. Soms zijn er geen grootouders, en worden ze voor lange tijd alleen gelaten."

'Overheid moet ingrijpen'

"Het is een paradox, want hun ouders werken in het buitenland om geld te verdienen. Het is óf economische steun óf negatieve sociale impact op hun kinderen. Denk aan depressie, het gebruik van drugs of eerder school verlaten om te gaan werken", zegt econoom Paskaleva.

Ze maakt zich zorgen om haar land: "Als de overheid niet ingrijpt, heeft dit vergaande gevolgen voor onze economie en het leven van de kinderen die hier opgroeien"

Lithium, uranium en kobalt zijn onmisbaar voor batterijen, elektrische auto's en medisch apparatuur. Wereldwijd groeit de vraag naar kritieke grondstoffen en dus zoeken meer landen naar manieren om toegang ertoe te krijgen.

Voor veel producten die we dagelijks gebruiken, zijn kritieke grondstoffen nodig. En omdat ze nog meer nodig zullen zijn voor de energietransitie en defensie, groeit de vraag naar deze mineralen en metalen die verstopt zitten in de aardbodem hard.

'Van economisch of militair belang'

"Deze grondstoffen worden kritiek genoemd, omdat ze essentieel zijn voor het maken van producten die van economisch- of militaire belang zijn", vertelt strategisch adviseur bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS), Jeff Amrish Ritoe.

"Dat is waarom Amerika, Europa en China de toegang tot deze grondstoffen willen veiligstellen. Ze weten dat kritieke grondstoffen heel belangrijk zijn voor hun industrieën en eindconsumenten", legt hij uit. Ritoe is een expert op het gebied van dit soort stoffen.

Lijsten van kritieke grondstoffen

De Europese Unie en Verenigde Staten hebben allebei apart een lijst opgesteld waarop 30 tot 40 grondstoffen staan die zij beschouwen als kritiek. Op de lijst van de Europese Unie staan bijvoorbeeld kobalt en nikkel.

Als er een risico is voor de toelevering van bepaalde grondstoffen, komen die op deze lijsten te staan, weet René Kleijn, hoogleraar industriële ecologie aan de Universiteit Leiden. "Als er bijvoorbeeld maar één land is wat ze produceert, of als er maar één raffinaderij in de wereld is, dan is een grondstof al snel kritiek."

Steeds meer belangrijke materialen

Kleijn merkt op dat de laatste tijd steeds meer materialen worden toegevoegd aan de lijst van kritieke grondstoffen. "Iedere paar jaar worden deze lijsten aangepast. Als je er langer over nadenkt, dan blijken best wel veel materialen dan toch ergens belangrijk te zijn in de economie."

En dat heeft bijvoorbeeld te maken met de energietransitie, weet de hoogleraar. "We gaan toe naar een systeem waarin we heel veel investeren in windmolens, elektrische auto's, etcetera."

Geopolitieke spanningen

"En kijk je naar hoe de wereld zich op geopolitiek vlak ontwikkelt, dan zie je ook dat er steeds meer zorgen zijn over de continue levering van die grondstoffen", gaat Kleijn verder.

"Door geopolitieke spanningen en handelsbarrières kan een partij besluiten om de handel in grondstoffen tijdelijk tegen te houden. Het wordt daarom steeds minder vanzelfsprekend dat je altijd maar kan beschikken over grondstoffen."

Wanneer raken kritieke grondstoffen op?

Recyclen niet aantrekkelijk

Daarbij is het ook belangrijk om te beseffen dat er niet een oneindige voorraad aan kritieke grondstoffen is. "In principe kun je kritieke grondstoffen niet kwijtraken, zoals je olie en gas kwijtraakt nadat je het verbrandt. Een metaal kun je telkens opnieuw voor een andere toepassing gebruiken. Maar de geconcentreerde voorraden in de grond, die raken op de lange termijn wel op", legt Kleijn uit.

De kritieke grondstoffen kunnen wel gerecycled worden en bij waardevolle materialen zoals koper gebeurt dat ook. "Maar bijvoorbeeld in je telefoon zitten veel verschillende stoffen, in kleine hoeveelheden. Economisch is het dan niet zo aantrekkelijk om die te recyclen."

Vervuilend en gevaarlijk

"Ook is het economisch niet aantrekkelijk, omdat grondstoffen op grote schaal worden gewonnen op plekken waar de neveneffecten op mens en milieu niet worden meegenomen", gaat Kleijn verder.

"Het is vervuilend en gevaarlijk om ze eruit te halen. Dat verklaart ook waarom we in Europa weinig mijnbouw hebben. Mijnen is een business, dus je doet het in principe op de plek waar het het goedkoopst is."

Zijn kritieke grondstoffen helemaal niet in Europese bodem aanwezig?

Vrije wereldmarkt en contracten

"Voor sommige materialen sluiten leveranciers en afnemers langetermijncontracten af. Voor ijzer bijvoorbeeld", legt Kleijn uit. "Maar andere, kleinere materialen, worden gewoon beschikbaar op de spotmarket. Als een afnemer bijvoorbeeld 100 kilo kobalt wil kopen, dan hangt daar gewoon een prijskaartje aan vast dat afhankelijk is van vraag en aanbod."

De contracten garanderen overigens ook niet met 100 procent zekerheid de toevoer van grondstoffen, zegt Kleijn. "Die contracten zijn geldig tot de kogels in het rondvliegen, laten we maar zeggen. Als er echt iets gebeurt, kan de situatie weer veranderen. Net zoals de EU een strategisch partnerschap over grondstoffen heeft met Oekraïne, maar de VS daar nu toch ook dwars doorheen lijkt te komen."

Conflicten over grondstoffen is niets nieuws

Conflicten waarin grondstoffen een rol spelen, zijn "zo oud als de weg naar Rome", zegt Ritoe. Hij noemt Operatie Barbarossa, de aanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie in 1941, die mede bedoeld was om genoeg grondstoffen veilig te stellen voor de verdere oorlogsvoering. "Een treffend voorbeeld, omdat de grondstoffen in Oekraïense bodem waar nu over wordt onderhandeld toen dus ook al onderdeel uitmaakten van een oorlog."

Ondanks dat er altijd conflicten zijn geweest rondom grondstoffen, bestond er de afgelopen decennia een zekere stabiliteit, legt Kleijn uit. "Lange tijd hadden de machtsblokken waarin de wereld is verdeeld er vrede mee dat er vrije handel in grondstoffen was. Er waren geschreven en ongeschreven afspraken dat iedereen grondstoffen kon kopen als ze dat wilden."

Klopt het dat de strijd om grondstoffen leidt tot 3 machtsblokken: Amerika, Rusland en China?

Geopolitieke ontwikkelingen wakkeren gevecht aan

"De stabiliteit die er lange tijd was, verdwijnt nu steeds meer," vervolgt Kleijn. "Dat besef drong door tijdens de coronapandemie, toen grondstoffen niet meer vanzelfsprekend geleverd konden worden. Daarna kwam de oorlog in Oekraïne, waardoor Europa zich realiseerde hoe afhankelijk het was van Russisch gas. En nu, met Trump aan de macht, wordt duidelijk dat het ieder voor zich is."

"Alle grote machtsblokken proberen grondstoffen veilig te stellen. De geopolitieke ontwikkelingen wakkert het gevecht over de grondstoffen aan", denkt hij. "Wat er op dit moment gebeurt, is dat de drie machtsblokken Europa, Amerika en China allemaal zoveel mogelijk hun vlag proberen te planten om kritieke grondstoffen voor zichzelf veilig te stellen", vult Ritoe aan. "Of dat nu is voor de eigen industrie, eigen consumenten, veiligheid of duurzaamheid."

Europa en Rusland

Europa is hierin geen uitzondering. In de zogenoemde Critical Raw Materials Act heeft de EU vastgelegd dat 15 procent van de kritieke grondstoffen uit Europese bodem zou moeten komen. De rest probeert ze te krijgen uit andere landen. Zo heeft het deals gesloten met Chili, Namibië en Australië. "En voordat Rusland Oekraïne binnenviel, sloot de EU ook een partnerschap met Oekraïne over grondstoffen", weet Kleijn. "Die overeenkomst is vergelijkbaar met de deal die de VS nu maken: wij steunen jullie, en in ruil daarvoor zijn wij jullie preferred customer voor de levering van grondstoffen."

Rusland speelt een iets andere rol in de strijd om grondstoffen, zegt Ritoe. "Net als Europa, Amerika en China wil het toegang tot grondstoffen, maar het is vooral een producent in plaats van afnemer. Rusland heeft namelijk een kleinere interne markt, dus het aantal consumenten is kleiner."

China als leider

China is op dit moment de grootste leverancier wat betreft kritieke grondstoffen. "Het is niet zo dat China extreem veel grondstoffen in de eigen grond heeft", vervolgt Kleijn. "Een deel van de grondstoffen komt bijvoorbeeld uit Myanmar, maar het is China die het mijnen daar coördineert."

"En ook Amerikanen verschepen grondstoffen die gewonnen zijn naar China", gaat hij verder. "Dit doen ze omdat ze daar de industrie hebben om grondstoffen te verwerken tot materialen waar je wat mee kan. China heeft dus bedacht dat ze leidend wil zijn in de grondstoffenketen, en heeft hier veel in geïnvesteerd."

'Ze hebben bijna niemand nodig'

"Zij zitten eigenlijk in de hele keten", vult Ritoe aan over de rol van China. "Ze hebben belangen in de mijnbouw, zijn de grootste verwerker van de grondstoffen die daar gewonnen worden, en hebben fabrieken waar de verwerkte grondstoffen worden gebruikt om componenten en onderdelen te maken voor eindproducten."

Neem als voorbeeld batterijen: "China houdt zich bezig met het mijnen van lithium en kobalt, verwerkt die grondstoffen tot bruikbare chemische materialen, maakt daar vervolgens in eigen fabrieken componenten voor batterijen van, en uiteindelijk ook batterijcellen, baterrijpacks en elektrische auto's. Op de grondstofproducerende landen na, hebben ze daar eigenlijk niemand bij nodig", vertelt Ritoe.

'Iedereen haalt alles uit de kast'

"Tot nu toe is de strijd om grondstoffen gelukkig nog niet uitgelopen op een gewapend conflict", zegt Ritoe, "maar het gaat wel drukker worden. Iedereen haalt alles uit de kast om partijen aan zich te binden. Waarbij de Chinezen het snelst en efficiënt opereren, omdat ze duidelijk zijn in wat ze te bieden hebben."

"China biedt goedkope leningen aan en grote afnamecontracten. Daarbovenop brengt het land technologie en expertise met zich mee en bouwt het fabrieken in landen die rijk zijn aan grondstoffen. Hiermee krijgen die landen de kans om meer waarde in eigen land toe te voegen. Dat is natuurlijk veel aantrekkelijker dan zaken doen met 27 lidstaten, waar iedere lidstaat iets anders aanbiedt."

Achterstand inhalen

Europa kan de achterstand op China nog wel inhalen, denkt hij. "Maar dan moet er wel snel een duidelijk verhaal zijn. De Europese Commissie heeft net een Clean Industrial Deal - de opvolger van de Green Deal - gepubliceerd, een plan om de Europese industrie te verduurzamen en minder afhankelijk te maken van fossiele brandstoffen.

"Maar ik zou daaraan willen toevoegen dat de focus niet alleen moet liggen op de toegang tot grondstoffen, maar ook tegelijkertijd op het snel opzetten van een eigen verwerkingsindustrie, zodat grondstoffen niet altijd eerst langs China hoeven", zegt Ritoe tot slot.