Ze bieden vaste grond onder de voeten in tijden van onzekerheid: factcheckers die zich inzetten tegen soms gevaarlijke onzinberichten. "Er staat nu veel meer op het spel", zegt onderzoeker Alexander Pleijter. Gelukkig kun je ook zelf het nodige doen.

'Hou 10 seconden je adem in en je weet of je corona hebt', 'het virus is ontwikkeld in een Chinees/Amerikaans/Israëlisch laboratorium' of 'blijf na 23.40 binnen want 5 helikopters gaan het hele land desinfecteren': het zijn dit soort berichten die veel schade kunnen aanrichten. Ze zaaien onzekerheid en kunnen mensen in het slechtste geval zelfs aanzetten tot riskant gedrag. "Vooral nu mensen via social media verhalen tegenkomen is het belangrijk dat ze heel snel kunnen opzoeken of iets klopt."

Checken of een verhaal klopt

Dus wat kun je zelf doen als, bijvoorbeeld, het bericht je bereikt dat Japanse doktoren een simpele zelfhulp tegen corona hebben ontwikkeld? In Nederland kun je hiervoor terecht bij Nieuwscheckers.nl, de site van de Leidse onderzoekers Alexander Pleijter en Peter Burger. Wereldwijd heeft de Amerikaanse onderzoeksorganisatie Poynter een breed initiatief ontwikkeld: de Corona Virus Facts Alliance Database.

Nieuwscheckers levert, met enigszins beperkte middelen, wekelijks een bijdrage aan het project van Poynter. "Het idee is dat iedereen op de wereld kan checken of een verhaal klopt, of het echt waar is." Het resultaat is een enorme verzameling ontkrachte berichten die vals of misleidend waren. "Vorige week stonden daar al 1500 factchecks uit alle landen in."

Ongrijpbaar verhaal

Het is volgens Pleijter, die als docent en onderzoeker verbonden is aan de Universiteit Leiden, een gevolg van onzekerheid, de verspreiding van geruchten en berichten die soms iedere grond missen.

"Omdat het een soort ongrijpbaar verhaal is, zo'n virus", legt hij uit. "Is het wel zo erg als de overheid ons doet geloven? Zit er niet een geheim plan achter om onze privacy in te perken?"

Berichten in WhatsApp-groepen

Vaak is het niet eens kwade opzet. Een bericht belandt in een WhatsApp-groep, wordt wat aangedikt en voor je het weet wordt het door grote groepen mensen voor waar aangenomen. "Ik denk dat het daarom in deze tijd uitermate belangrijk is dat mensen goed zijn geïnformeerd en dat mensen kunnen opzoeken welke informatie er wel en niet klopt."

Het zijn berichten in die WhatsApp-groepen waar momenteel het minst grip op is. "Op Facebook zijn de meeste berichten openbaar, dat kun je goed volgen. Dat heb je op WhatsApp niet. Daar moet je toevallig tegen aanlopen, ze zelf krijgen of het van een ander horen."

Samenwerking tussen factcheckers

Naast het willen helpen nepnieuws te ontkrachten heeft de database van Poynter als doel factcheckers wereldwijd te helpen om te zien of bepaalde verhalen ook verspreid worden in andere landen, of dat factcheckers die daar al hebben weerlegd.

Naast mailgroepen waarin factcheckers elkaar doorlopend op de hoogte houden en elkaar helpen om de herkomst van nepnieuws te traceren, is dit een prima gereedschap, legt Pleijter uit. "Dat is wel fantastisch hoor, dat je zo'n gemeenschap van factcheckers over de hele wereld hebt die zoveel mogelijk gezamenlijk proberen te doen."

Dit is nepnieuws en zo voorkom je dat je er zelf intrapt

Snel zelf opzoeken

Pleijter laat niet na te benadrukken hoe belangrijk factchecks juist in deze tijd zijn. "Nu gaat het om de persoonlijke gezondheid, maar ook de volksgezondheid: om de verspreiding van het virus."

En daarom denkt hij dat zo'n grote verzameling factchecks voorziet in een behoefte. "Het reguliere nieuws is van belang om goed op de hoogte te zijn, maar als mensen elders verhalen tegenkomen, dan is het belangrijk dat ze heel snel zelf kunnen opzoeken of iets klopt."

De nood is hoog in Gaza: omdat de grenzen al 2 maanden worden dichtgehouden door Israël is er een groot tekort aan voedsel, schoon water en medische hulp. Israël zou nu tóch hulp willen toelaten, maar alleen niet meer via internationale hulporganisaties.