Van boeken die verboden worden tot het schrappen van het recht op abortus. Ultraconservatieve christelijke lobbygroepen oefenen achter de schermen een grote invloed uit in de Verenigde Staten en daarbuiten, maar willen niet dat bekend wordt wat ze doen.

Op een geheime conferentie in het Amerikaanse Washington DC krijgt Amerika-verslaggever Tom van 't Einde van EenVandaag onverwacht een kijkje achter de schermen. De geheimzinnige Council for National Policy komt bij elkaar om achter gesloten deuren te praten over de koers van het land.

Kijkje achter de schermen

Een interview met een van de leden van deze ultraconservatieve christelijke lobbyclub opent deuren die anders gesloten blijven. De afspraak is in een duur hotel met Keith Flaugh, de ultraconservatieve oprichter van de Florida Citizens Alliance, die strijdt voor familierechten.

De groep is gelieerd is aan The Council for National Policy. Flaugh vindt dat alle boeken waarin gesproken wordt over homoseksualiteit, feminisme, of rassenongelijkheid verwijderd moeten worden op scholen.

Honderden boeken verboden

Hij laat een boek zien dat gebruikt wordt voor seksuele voorlichting, wijst naar een tekening van een jongen met een erectie en zegt: "Dit is pornografie." Hij heeft in zijn eigen staat Florida veel succes geboekt met boekenwetten die inmiddels landelijke bekendheid genieten, omdat ze nergens zo streng zijn als in Florida.

Het boek over seksuele voorlichting is inmiddels verboden. Net zoals honderden andere boeken. Van Harry Potter tot een boek over twee wormen die willen trouwen. "Dit is indoctrinatie over het homohuwelijk", fulmineert Flaugh.

Bron: EenVandaag

Leerkrachten in de cel

Volgens Keith Flaugh gebeurt er nog niet genoeg. "Wij willen niet alleen dat boeken verboden worden, maar willen ook dat er gehandhaafd wordt." Leerkrachten die hun leerlingen toch boeken laten lezen die op de zwarte lijst met daarop verboden boeken staan, moeten in de cel gegooid worden. Nu al staat er een maximumstraf op van zes jaar, al is tot nu toe nog niemand veroordeeld.

"Als we de eerste leerkrachten eenmaal in de gevangenis hebben gegooid, houden ze er snel genoeg mee op." zegt Flaugh. "We lopen nu achter de feiten aan. Het is alsof we mollen moeten opsporen als ze hun hoofd boven de grond uitsteken. Dan moeten we ze op hun kop slaan."

Cultuuroorlog tussen links en rechts

Zodra de organisatie erachter komt dat er een journalist binnen is gaan meteen alle alarmbellen af en moet onze Amerika-verslaggever het pand verlaten. Het laat volgens hem nog maar eens zien dat er een cultuuroorlog tussen links en rechts in het land woedt. "Die is begonnen met de discussie over het recht op abortus. Daar hebben christelijke lobbyclubs de laatste paar jaar grote successen geboekt."

Je ziet dat ze zich gesterkt voelen om ook op andere terreinen door te pakken, zegt hij. "Ze proberen rechten van de LHBTI+-gemeenschap in te perken, richten zich op anticonceptie en proberen boeken waar dingen instaan die ze niet bevallen te laten verbieden. Het lijkt alsof ze de tijd willen terugdraaien."

Contacten met Nederlandse politici

De invloed van de christelijke lobbyclubs stopt niet bij de landsgrenzen van Amerika. "Je ziet dat ook in Nederland sommige ideeën worden overgenomen, bijvoorbeeld als het gaat om leraren die 'indoctrineren' of de discussie rondom gendergelijkheid", vertelt Van 't Einde. Zo hoort de Amerika-verslaggever op de conferentie dat er goede contacten zijn met Nederlandse politici. Op de vraag met wie, komt geen antwoord.

Het gesprek wordt daarna meteen afgekapt. Maar duidelijk is dat gelijkgestemden elkaar niet alleen op nationaal niveau opzoeken. Zo wijst hij op een passage in het verkiezingsprogramma van de BoerBurgerBeweging waarin staat 'onderwijzers wordt verboden hun eigen ideologieën te verspreiden'. Volgens partijleider Caroline van der Plas moeten we die passage niet zo letterlijk nemen, maar het staat nog steeds in het verkiezingsprogramma.

Banden met Amerikaanse geldschieters

Een ander voorbeeld is een evenement om fondsen te werven voor Forum voor Democratie. Tegen alle regels in organiseerde de Amerikaanse ambassadeur Pete Hoekstra dat enkele jaren geleden in de Amerikaanse ambassade. Hoekstra was onder Trump ambassadeur in Nederland en is berucht om zijn conservatieve denkbeelden. Hij moest zich later verantwoorden op het ministerie van Buitenlandse Zaken, omdat hij zich bemoeide met de binnenlandse politiek.

Naast Forum voor Democratie is ook van de PVV bekend dat er veel contact is met rijke Amerikaanse geldschieters. Geert Wilders was regelmatig te gast op conservatieve bijeenkomsten in de Verenigde Staten.

Geheimzinnigheid rondom lobbyclubs

De Amerikaanse journalist Anne Nelson maakt zich grote zorgen over de groeiende invloed van de ultraconservatieve lobbygroepen in haar land. Vooral dat ze zo geheimzinnig doen baart haar zorgen.

"Ze proberen de regels van onze democratie te buigen en als het nodig is zijn ze zelfs bereid die te breken." Nelson doet al twaalf jaar onderzoek naar de ondoorzichtige praktijken van dit soort groepen en schreef er een boek over.

Nazaten van Nederlandse immigranten

Volgens Nelson spelen nazaten van Nederlandse immigranten een grote rol. De familie DeVos uit Holland Michigan heeft al honderden miljoenen geïnvesteerd om hun macht uit te breiden, zegt ze. "Zij zien dat ze macht verliezen omdat de bevolkingssamenstelling verdwijnt en zoeken naar manieren om de regels te omzeilen of zelfs te breken."

"In hun wereldbeeld hangen ze nog heel erg aan ouderwetse tradities waarbij de vrouw een dienende rol heeft en waar religie de hoeksteen is van de samenleving", zegt Nelson.

Trump was een 'geweldig cadeau'

Donald Trump was een 'geweldig cadeau' voor de christelijke lobbygroeperingen, zegt de Amerikaanse journalist. "Hij maakte een deal met The Council for National Policy. Als ze hem zouden steunen met geld en medewerkers die stemmen werven, zou hij ze alles geven wat ze wilden. Die belofte is hij nagekomen."

Zo werd Betsy DeVos benoemd tot minister van onderwijs en werd Mike Pence benoemd tot vice-president. Beiden hebben nauwe banden met de ultraconservatie beweging. Vooral de rol van Betsy DeVos was opvallend. "Als minister van onderwijs deed ze er alles aan om scholen te ondermijnen. Er werd een systeem op poten gezet waarbij geld voor publieke scholen werd weggehaald en richting religieuze scholen vloeide en naar ouders die hun kinderen thuis lesgeven."

'Rechtstreekse aanval op democratie'

Een zorgwekkend ontwikkeling is volgens Anne Nelson dat de conservatieven op dit moment wetten proberen door te voeren om de macht bij de kiezers weg te halen. In de Verenigde Staten wordt de president niet direct gekozen, maar gaat dit via een paar honderd kiesmannen.

Door de macht van die kiesmannen uit te breiden, wordt het makkelijker om de uitslag van de verkiezingen te beïnvloeden. "Dit is een rechtstreekse aanval op onze democratie." zegt Anne Nelson. "Om dit te legitimeren beroepen ze zich op een oude wet uit 1850 die nooit is toegepast."

Vijandbeeld

Verder wijst ze op de mediaplatformen die de christelijke conservatieven op poten hebben gezet. "Er zijn veel Amerikanen, vooral in het binnenland, die alleen naar christelijke radio- en televisieomroepen luisteren en kijken. Ze leven in een mediabubbel. Ze worden ertoe aangezet om hun stem te baseren op kwesties die worden gefabriceerd."

Het gaat soms om 'verontrustende' verhalen, zegt ze. "De laatste tijd richten ze zich op trans personen. Er worden verhalen de wereld ingeslingerd dat zij vrouwen in wc's aanvallen. Het is een kleine gemarganinaliseerde groep die zich hier niet tegen kan verzetten en er wel ongelofelijk veel last van heeft. Er wordt een vijandbeeld van ze gecreëerd wat nergens op gebaseerd is."

Soms laat je een product in de winkel liggen. Niet om de prijs, maar uit protest tegen het bedrijf of land erachter. Nu Trump importheffingen oplegt, merken we in de chat discussie over Amerikaanse producten. We beantwoorden jullie vragen over boycots.

Jullie vragen worden beantwoord door hoogleraar Internationale Economie Harry Garretsen (Rijksuniversiteit Groningen) en historicus Maartje Janse (Universiteit Leiden).

1. Heeft het nut als ik als consument producten niet meer koop?

"Ja, een spontane consumentenboycot kan bedrijven of landen wel degelijk raken: in reputatie en in de portemonnee", begint hoogleraar Garretsen. "Je ziet dat nu bijvoorbeeld gebeuren met Tesla. Omdat sommige consumenten het niet eens zijn met het gedachtegoed van Elon Musk, keldert de verkoop van Tesla-auto's in Europa."

"Consumenten hebben een bijzonder soort macht", antwoordt historicus Janse. "Als individuele consument heb je niet zoveel invloed, maar als collectief wel. Zeker wanneer een overtuiging om producten niet te kopen breed gedeeld wordt, in Europa of zelfs wereldwijd."

Het idee achter een boycot is simpel, vervolgt ze: "Als wij samen onze krachten bundelen door dit product niet meer kopen, dan kan het bedrijf of land daar zoveel last van hebben dat ze hun strategie wijzigen. Het is een manier om invloed proberen te krijgen op beleid. En de geschiedenis laat zien dat dit kan slagen."

Janse doet als historicus onderzoek naar protesten, waaronder boycots. Ze wijst op het oudste voorbeeld dat bekend is van een grootschalige boycot. "In 1791 besloten een half miljoen Britten geen suiker meer te kopen die afkomstig was van plantages waar tot slaaf gemaakten onder dwang werkten. Mensen realiseerden zich: 'Als ik suiker koop die in zulke omstandigheden is geproduceerd, ben ik medeverantwoordelijk.' Het parlement wilde niet luisteren, dus namen burgers zelf het initiatief," vertelt ze. "Het was best een succesvolle actie: de verkoop van deze suiker daalde met een derde."

2. Hoeveel consumenten moeten een product boycotten voordat die zinvol is?

"In hoeverre een bedrijf of land precies geraakt wordt, hangt af van het type boycot", zegt econoom Garretsen. "In principe is een boycot een actie vanuit consumenten die het niet eens zijn met beleid, en daarover zeggen: 'Dit willen we niet meer.' Als zij besluiten producten niet meer te kopen, kan dit bedrijven of landen zeker raken."

"Daarvoor is het niet per se nodig dat miljoenen mensen stoppen met het kopen van een bepaald product", zegt hij. "Vaak blijken lagere percentages al genoeg. Net als bij protesten en demonstraties, kunnen kleinere groepen al iets in beweging zetten."

"Een kleinere groep kan de reputatie van een bedrijf of land al beïnvloeden", verklaart de hoogleraar. "Social media spelen hierin natuurlijk een rol. Daar verspreiden acties zich snel. Zelfs wanneer de omzet van een bedrijf nog niet gekelderd is, kan een bedrijf dan toch al angst voelen voor imagoschade. Het voelt zich aangesproken of genoodzaakt om beleid te veranderen, zeker wanneer het bedrijf veel concurrentie heeft."

Toch is een boycot nog effectiever als die niet alleen gebaseerd is op de vrijwilligheid van consumenten, maar ook formeel via politiek en wetgeving wordt afgedwongen, legt Garretsen uit. "Wanneer een overheid zegt: dit product mag het hele land niet meer in. Dat gebeurt bijvoorbeeld met Russische producten. Daar trekt de overheid een grens in hoe we met die producten omgaan. En is er in feite een formele boycot."

3. Is een boycot niet gewoon om jezelf beter te voelen?

"Consumenten boycotten inderdaad omdat ze zich daar beter bij voelen. Als je iets doet waarvan jij denkt dat het zin heeft, dan voel je je daar goed over", zegt Janse. Maar dit vindt ze geen reden om boycots af te schrijven. Integendeel.

"Het is wat simplistisch enkel te kijken naar het directe effect van een boycot op beleid. Want het heeft ook een grote waarde voor individuen en groepen, en die is ook belangrijk. In plaats van je machteloos te voelen, heb je het idee dat je gedrag ertoe doet."

"Een boycot gaat ook over ergens voor staan, laten zien wat je waarden zijn. Het is een expressie van wie jij als consument wil zijn", licht ze toe. "Ook kan het het groepsgevoel versterken. Een beweging om meer Europees te kopen, versterkt bijvoorbeeld niet alleen de economie, maar versterkt ook het Europese wij-gevoel."

4. Hoe moeilijk of makkelijk is het om een volledige boycot van de Verenigde Staten te realiseren?

Een volledige boycot lijkt Garretsen moeilijk te realiseren. "Oproepen om te boycotten richten zich vaak op de typisch Amerikaanse producten, zoals whiskey. Maar er zijn natuurlijk heel veel dingen die we uit de Verenigde Staten halen. Bijvoorbeeld halffabrikaten die in producten verwerkt zijn, of diensten van Google of Apple. Een volledige boycot zou ook daarover moeten gaan, maar dat wordt al snel ingewikkelder. En dan rijst de vraag of we dat wel willen."

"Een volledige boycot is bovendien niet alleen economisch, maar gaat ook over sport en cultuur", zegt Janse. Ze geeft het voorbeeld van de anti-apartheidboycots van Zuid-Afrika in de jaren 70 en 80. "Dat waren niet alleen economische acties om bijvoorbeeld geen Zuid-Afrikaanse sinaasappelen meer te consumeren."

Al vanaf 1964 mocht Zuid-Afrika niet meer meedoen aan de Olympische Spelen. "Later drongen de Verenigde Naties erop aan om alle culturele en sportieve banden met het land te verbreken. Artiesten traden er niet meer op."

"Je ziet dat er nu ook zo'n oproep tot culturele boycot is tegen Israël. Mensen zeggen: ook daar is een apartheidsregime aan het ontstaan. Universiteiten moeten niet meer met het land samenwerken. Het land moet niet meer mee mogen doen aan het Songfestival. Dit gaat dus ook verder dan het niet meer kopen van Israëlische producten."

"Ik zie Amerika nog niet zo snel in die hoek van Zuid-Afrika en Israël belanden", vervolgt ze. "Maar Amerika is zichzelf wel aan het isoleren. En de vraag is of dit ook invloed gaat hebben op culturele uitwisseling. Je hoort bijvoorbeeld al wel van mensen dat ze niet meer naar Amerika op vakantie willen gaan. Dat is ook een vorm van boycot."

5. Gaan winkels aangeven uit welke landen producten komen, bijvoorbeeld met stickers?

"Traditioneel is een boycot gericht op een product of bedrijf. Maar je ziet ook dat een boycot breder gericht kan zijn op een land: er wordt dan wel een product gekozen, maar het is eigenlijk niet om dat specifieke product te doen. Dat product staat symbool voor iets groters." Dit zie je nu met Amerikaanse producten gebeuren, volgens Garretsen.

"Het is consumenten niet per se te doen om bijvoorbeeld Amerikaanse whiskey, of McDonalds, maar dit soort producten of bedrijven symboliseren hun opvatting over waar Amerika onder Trump mee bezig is", zegt hij. "Consumenten willen een signaal afgeven tégen Trump: 'Er zijn grenzen, we pikken niet alles.'", zegt Janse hierover.

Er zijn landen waar labels op producten worden geplakt om hun herkomst aan te geven. Zo heeft Denemarken stickers die wijzen op Europese herkomst, en wordt in Canada opgeroepen om Canadian First - producten gemaakt in Canada - te kopen. "Dit zijn eigenlijk voorbeelden van een soort omgekeerde boycots, om producten uit eigen regio te kopen."

Een meerderheid van de deelnemers aan het Opiniepanel-onderzoek wil dat Nederlandse supermarkten labels plakken op Europese producten. Twee derde van de deelnemers (68 procent) lijkt dat een goed idee.

Supermarktbranche: 'Consument moet weloverwogen kunnen kiezen'

Vermelding van het land van herkomst is niet op elk product verplicht. Volgens Europese en Nederlandse regels moet de herkomst op het etiket staan in een paar situaties, bijvoorbeeld bij onbewerkt vlees, eieren, vis en zeevruchten, groente en fruit, olijfolie en honing. Ook geldt deze verplichting wanneer het ontbreken van herkomstinformatie de consument kan misleiden, bijvoorbeeld bij producten met geografische aanduidingen zoals vlaggen.

Volgens supermarktbranchevereniging Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) moeten consumenten 'weloverwogen kunnen kiezen welk product met welke herkomst zij kopen. Het juist en volledig etiketteren van producten is daarom van belang'.

Het CBL laat weten dat supermarkten zelf verantwoordelijk zijn voor de juiste etikettering van huismerkproducten. Bij A-merken ligt die verantwoordelijkheid bij de fabrikant. Het CBL heeft verder geen informatie over individuele assortimentskeuzes en voorkeuren van consumenten in het koopgedrag wat betreft herkomst van producten.

6. Hoe raakt een boycot een land anders dan tegenheffingen?

"Importheffingen zijn minder moreel geladen dan een boycot", zegt Garretsen. "Die hoeven niet per se iets goeds of fouts te betekenen. Landen kunnen gewoon blijven handelen. Alleen maakt een van de twee, of beide, het duurder. Het is van een andere orde wanneer een land zegt: 'Ik wil jouw producten helemaal niet meer.'"

"De laatste stand van zaken is dat het voor Europa misschien toch lijkt mee te vallen met de Amerikaanse importheffingen. Maar wat Amerika en China nu onderling doen - steeds hogere en hogere importheffingen - gaat op den duur in de praktijk over in een boycot. Dan kunnen Chinese producten niet meer naar Amerika geëxporteerd worden, en Amerikaanse producten niet meer naar China. Als dat doorgaat, escaleert een handelsoorlog in een handelsboycot."

"De impact van boycotacties tegen Amerika lijkt op de korte termijn misschien gering", zegt Janse. "Maar als je het bredere plaatje bekijkt, dan besef je dat een boycot onderdeel is van het grotere fenomeen dat een land z'n status verliest. Amerika verliest een deel van de invloedsfeer die het na de Tweede Wereldoorlog heeft gekregen. En mensen zien Amerika niet langer vanzelfsprekend als een betrouwbaar land."

Een gesprek starten met een onbekende in de trein of bij de bushalte? Dat gebeurt steeds minder. Velen doden hun tijd liever door te scrollen op hun telefoon of met een koptelefoon op. Niet Merijn, hij praat juist graag met mensen die hij niet kent.

"Ik denk dat ik er 7 jaar geleden mee begon", vertelt de 32-jarige Merijn Ruis over de gesprekken die hij aangaat met zijn medereizigers. Af en toe deelt hij hier verhalen over op zijn LinkedIn-pagina. "Dat doe ik nu ongeveer 1 jaar, en de reacties zijn heel erg warm. Het raakt heel veel mensen."

'Het geeft hoop'

Merijns reisverhalen worden door duizenden mensen gelezen. "Ze zeggen dat het ze een beetje hoop geeft en geven aan hoe belangrijk ze het vinden om met onbekenden in gesprek te blijven gaan."

Want tegenwoordig is het aanknopen van een gesprek met iemand die je niet kent niet meer zo vanzelfsprekend. Uit verschillende studies blijkt dat mensen steeds minder met elkaar praten vanwege de onzekere en ongemakkelijke gevoelens die hierbij komen kijken: we zijn bang voor afwijzingen en willen anderen niet storen.

Niemand durft

Een zo'n onderzoek werd afgenomen door de Universiteit van Chicago en belandde 7 jaar geleden in Merijns schoot. "Het heet 'Mistakenly Seeking Solitude' en gaat over het voeren van gesprekken in het openbaar vervoer", vertelt hij. "Daaruit bleek dat mensen vaak denken dat ze er niet blij van worden. De meest gehoorde reden dat we het niet doen, is dat we denken dat anderen er niet op zitten te wachten. Het voelt misschien een beetje ongemakkelijk."

"Maar het blijkt ook dat, als ze het eenmaal wél doen, iedereen er eigenlijk blij van wordt." Toen Merijn dat las, ging hij daar zelf mee experimenteren. "Ik sprak allemaal mensen aan die mij aardig leken, maar ook mensen die me niet aardig leken. Veruit de meerderheid is superleuk en vriendelijk."

Verbinding maakt gelukkig

Als spreker over de wetenschap van geluk ziet hij ook de 'noodzaak' van dit soort gesprekken in, vertelt Merijn. "Het in contact blijven met elkaar is belangrijk, want de gelukkigste mensen investeren in relaties, in het contact", weet hij. "Verbinding is een grote voorspeller van geluk."

Volgens de meest recente cijfers van de Rijksoverheid voelt zo'n 48 procent van de volwassenen in Nederland zich eenzaam. Dat heeft invloed op de kwaliteit van leven. "Als ik dat lees, vind ik dat gewoon heel verdrietig. En daarom is het belangrijk om dit te doen", vertelt Merijn over zijn gesprekken.

'Dit is mijn tegengif'

Hij ziet het aanknopen en voeren van deze gesprekken als een oplossing voor de toenemende eenzaamheid in de maatschappij. "Dit is voor mij een beetje het tegengif voor polarisatie en voor eenzaamheid. Ik geloof echt dat dit heel veel kan veranderen."

"Want echt, mensen van wie je denkt dat ze heel anders zijn dan jij, die zijn dan zoveel aardiger en leuker. En dat is echt heel tof om te merken."

Mensen zijn aardiger dan gedacht

Door de gesprekken ontdekt Merijn ook welke vooroordelen hij als mens met zich meedraagt. Vaak zijn die, naar eigen zeggen, niet terecht. "Als ik dan met iemand een gesprek voer, dan blijkt die persoon heel anders te zijn dan ik dacht."

"Dan zie je eigenlijk dat heel veel mensen heel aardig zijn, en het beste met je voor hebben", vertelt hij. Dat geeft hem een vertrouwd gevoel. "Je voelt dan dat er overal gewoon vriendelijke mensen rondlopen. En daar mag je dus ook op vertrouwen."

'Spanning gaat nooit helemaal weg'

Maar toch blijft het spannend, afstappen op een onbekende. Ook voor Merijn. "In het begin zei ik vaak iets als er dan iets opviel of zo. Bijvoorbeeld een vertraging met de trein, want dan kun je makkelijk een gesprek beginnen. Maar ik vond het wel heel spannend om uit het niets te beginnen", vertelt hij.

Ondertussen is hij daar overheen gestapt. Nu vraagt hij anderen hoe hun dag beviel. "En dat vind ik nog steeds wel spannend hoor. Dat gevoel gaat niet helemaal weg. Alleen, soms zit ik dan naast iemand en denk ik: 'Ik probeer het maar gewoon'."

Liever kletsen dan scrollen

"Ik heb zelf soms de overtuiging dat mensen er niet op zitten te wachten, maar ik merk toch ook vaak dat mensen juist leuk reageren", gaat Merijn verder. "Zelfs mensen die een koptelefoon op hebben."

En het loopt vaak uit tot een gezellig gesprek. "Voor je het weet ben je een uur met iemand aan het kletsen in de trein. De tijd gaat dan zo snel. Terwijl in het andere geval zou ik gewoon op mijn telefoon hebben zitten scrollen. En die andere persoon trouwens ook, dus dat is ook grappig."

Bron: Eigen foto

1/5

Het lukt niet altijd

Maar het gaat niet altijd goed. Soms hebben andere reizigers geen behoefte aan een gesprek, vertelt Merijn. "Zo zat ik laatst tegenover een jongen en die zat echt in zijn eigen wereld. Ik vond hem er een beetje verdrietig uitzien, dus ik probeer dan toch een gesprekje."

Helaas gaf zijn gesprekspartner mondjesmaat antwoord. "Het gesprek slaat dan helemaal dood. Ik had vier vragen gesteld, had heel even een klein lachje gezien, maar ik merkte gewoon: als ik nu ga doorvragen, wordt het een soort interview. Dus dan laat ik het ook maar."

'Het is ook weer niet zo erg'

De twee zaten daarna nog een tijdje in stilte naast elkaar. "Dat is dan wel echt een beetje ongemakkelijk. Maar uiteindelijk staat die persoon op en dan is het weer klaar. Dan is dat gevoel ook weer weg."

"In je hoofd is dat eigenlijk het ergste wat er kan gebeuren, maar als je het dan ervaart, merkt je eigenlijk dat het ook weer niet zo erg is", heeft Merijn geleerd van die ervaring. "En het gebeurt niet vaak. Ik schat dat dat maar in 5 procent van de gevallen voorkomt."

Levenslessen

Hij leert ook van de positieve ervaringen, vertelt hij. Het zijn dan vaak levenslessen, die hij wel kent maar die hij toch vaak weer vergeet. "Bijvoorbeeld een buschauffeur die het dan heeft over dat hij veel stress ervaart en dan vertelt dat hij de tijden op zijn scherm afplakt."

"Hij zei: 'Want ik heb er uiteindelijk geen controle over en ga slechter rijden door de stress. En zo ga ik gewoon lekker relaxed door de dag heen. Als ik ergens te laat aankom, dan is dat dan maar zo. Je kunt niet veel aan omstandigheden doen. Maar je reactie, daar kan je wel iets aan doen'. En daar denk ik nog wel eens aan."