Zes vragen over de nieuwe 'sleepwet'

Volgens de een is de nieuwe wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten noodzakelijk om ons tegen terroristische aanslagen te beveiligen. Volgens anderen loopt de privacy van de burger groot gevaar.

Op 21 maart wordt in Nederland een referendum gehouden over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv). Het meest omstreden punt uit deze nieuwe wet is dat de veiligheidsdiensten de mogelijkheid krijgen om internetverkeer af te tappen. Dat is ‘het sleepnet’. Hierdoor wordt de nieuwe wet ook wel de ‘sleepwet’ genoemd.

Vincent Böhre, directeur van Privacy First, is tegen de nieuwe wet die al door de Eerste en Tweede Kamer is aangenomen. Als de wet ingaat in mei spant hij met andere tegenstanders zoals de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) en de Nederlandse Vereniging van Strafrechtadvocaten (NVSA) een rechtszaak aan. ''Het is mij een raadsel hoe de Eerste en Tweede kamer er mee akkoord zijn gegaan. Als je twintig jaar geleden zou hebben gezegd: "Anno 2018 hebben we een wet waardoor Nederland massaal ongeëvalueerde data over de eigen burgers kan delen met buitenlandse inlichtingen diensten", dan had iedereen je voor gek verklaard.''

Paul Abels werkte 34 jaar bij inlichtingendiensten waaronder de AIVD en is nu bijzonder hoogleraar Governance of Intelligence and Security Services aan de universiteit van Leiden. Hij is voorstander van de wet. ''De enorme argwaan naar de overheid vind ik vreemd. De overheid doet dit ten behoeve van ons aller veiligheid. Zonder aarzelen stellen mensen hun gegevens beschikbaar aan onder meer Albert Heijn, Google en Facebook. Dan denk ik: Waarom die argwaan naar de eigen overheid? Een stukje argwaan is goed, maar je moet niet overdrijven dat dát nu het grootste gevaar is voor jou als burger.''  De voor- en tegenstander geven hun visie aan de hand van zes vragen. 

1. De nieuwe inlichtingenwet staat bekend als ‘sleepwet’. Is er sprake van een sleepnet dat informatie vangt?

‘‘Ik denk dat het een hele goede bijnaam is’’, zegt tegenstander Vincent Böhre. ‘‘De belangrijkste bevoegdheid is het tegelijkertijd op grote schaal kunnen aftappen van grote groepen mensen op het internet. Dan is sleepwet een terechte benaming.’’

Abels is het daar niet mee eens. ‘‘Dat is activistenjargon. Dat sleepnet is een klein onderdeel van de nieuwe wet. Het is een hele goede wet die de veiligheidsdiensten toerust op moderne communicatie’’, vindt hij. ‘‘Je bent als inlichtingendienst altijd in een soort ratrace met je tegenstanders die de nieuwste technieken gebruiken. Dus moet je zelf ook als dienst die mogelijkheden hebben.’’

2. Maakt de nieuwe wet de kans op een terroristische aanslag kleiner?

‘‘Nee, dat is nooit aangetoond’’, verklaart Böhre. ‘‘Zulke wetgeving bestaat al veel langer in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië en tot nu toe zijn er nooit aanslagen mee voorkomen. Sterker nog: Nederland is zonder deze wetgeving behoed voor aanslagen.’’

Volgens Abels maakt het de kans op een aanslag of spionage zo klein mogelijk. ‘‘Je kunt niet wachten tot de terrorist met de bom in de fietstas onderweg is naar het Binnenhof. Dan ben je rijkelijk laat. Je moet zorgen dat je heel vroeg onderkent wat de intenties van mensen zijn. De diensten kijken eigenlijk naar personen die nog geen strafbare feiten hebben gegaan.’’

3. Kunnen inlichtingendiensten voortaan meekijken over de schouders van de inwoners van een wijk op hun computerschermen?

Böhre: ‘‘Ja en nee, Strikt genomen kun je met de nieuwe wet grote delen van het internet aftappen in een wijk of een stad. Maar het is de vraag of dat ook gaat gebeuren.  Maar omdat het kan treedt er wel een zogenoemd ‘chilling effect’ op: de bevolking gaat zich onbewust anders gedragen. Mensen gaat opletten welke zoektermen ze intikken en zijn voorzichtiger met mails. Zo’n effect wordt alleen maar erger door de sleepwet.’’

Maar volgens Abels werkt dat niet zo ‘simpel’. ‘‘Stel dat een verdachte woont in een Rotterdamse buurt dan werpen de diensten daar een redelijk breed net uit om informatie binnen te halen.  Dat is data in een grote bulk. Maar om daar aanwijzingen uit te halen is toestemming nodig. En om die data te lezen is opnieuw toestemming nodig. Als die toestemming er is dan moet alle andere informatie weggegooid worden. Kortom: een klein deel van de bulk aan informatie wordt maar uitgelezen. Dat staat dus haaks op de gedachte dat heel Nederland wordt afgeluisterd met deze nieuwe wet. Dat is een grote misvatting in de campagne van de tegenstanders. Ze gaan op de loop met de feiten. Alsof we van Nederland een nieuwe DDR maken. Dat klopt absoluut niet.’’

4. Mogen de bulkdata gedeeld worden met buitenlandse inlichtingendiensten?

Böhre geeft aan dat dit het grootste bezwaar is tegen de nieuwe wet. ‘‘We leveren als land massaal gegevens van burgers uit aan het buitenland. Er gaat ongezien een container vol niet geëvalueerde informatie naar ‘bondgenoten’ zoals de Amerikanen en de Engelsen. Ik denk dat een Europese rechter dat als onrechtmatig zou kwalificeren. Daarom bereiden we een rechtszaak voor met een brede coalitie aan partners die we gaan voeren zodra de wet in werking treedt.’’

Abels reageert gelijkstemmend: ‘‘Dat is ook een van mijn kritiekpunten op de wet. Internationaal wordt er veel informatie gedeeld met bondgenoten. Maar in deze wet gaat een grote bulk aan informatie die niet is ingezien naar andere landen. Dat vind ik een stap te ver gaan. In een reparatiewet zou je een extra bepaling kunnen voegen dat diensten eerst zelf data over Nederlandse burgers moeten evalueren.’’

5. Is er voldoende toezicht?

‘‘Er is onafhankelijk toezicht vooraf, toezicht tijdens de operaties en toezicht achteraf. Dus er is behoorlijk wat toezicht, maar dat is wel versnipperd. Wij zijn er niet gerust op hoe objectief en onafhankelijk dat toezicht is. Maar ik zeg er eerlijk bij dat het controlemechanisme in vergelijking met de oude wet is verbeterd’’, aldus Böhre.

Abels: ‘‘Er zitten veel waarborgen en controles in de nieuwe wet.  Er is uitbreiding van het toezicht, er zijn speciale bepalingen om journalisten en advocaten te beschermen. Er zijn tal van voorzieningen gemaakt in de wet om aan de burger te laten zien dat de diensten ook op hun vingers worden gekeken. Het is internationaal gezien zelfs een unieke wet omdat er uitgebreide klachtenprocedures zijn en een onafhankelijke toezicht voor- en achteraf.’’

6. Veel mensen geven persoonlijke informatie aan sociale media en apps. Waarom vertrouwen ze buitenlandse technologiebedrijven wel en de overheid niet?

‘‘Ja, dat is wel dubbel’’, geeft Böhre toe. ‘‘Mensen zijn kritisch over hun verlies van privacy door de sleepwet maar zetten op Facebook wel al hun privégegevens waar diezelfde overheid zo bij kan. Dat is bijna hypocriet. Maar Facebook en Instagram is wel je eigen keuze. Ik zit bijvoorbeeld niet op Facebook. Dat de overheid informatie van je krijgt via een sleepnet is geen eigen keuze. En historisch gezien; een bedrijf arresteert of martelt geen mensen, en overheden doen dat wel.’’

Abels: ‘‘Dat is inderdaad heel dubbel. We zijn bang om informatie voor de nationale veiligheid over te dragen aan de overheid, maar we vertrouwen wel onze privégegevens toe aan Amerikaanse technologiegiganten.  Waarom die argeloosheid bij de grote multinationals en het wantrouwen naar de overheid? Daar ligt een enorm probleem. Ik denk dat al het nieuws rond de geheime spionagactiviteiten van de NSA van Edward Snowden en series op Netflix over geheime diensten het beeld negatief gekleurd hebben.’’

Voorspelling uitslag referendum

EenVandaag hield onlangs een peiling over wat mensen van plan zijn om te stemmen bij het referendum over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Bijna de helft (48%) van de mensen die aangeeft (waarschijnlijk) te gaan stemmen, is voor de wet, een derde (32%) is tegen. Een vijfde (20%) van de mensen die gaat stemmen twijfelt nog. 

Voorstanders van de Wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten zeggen vooral dat veiligheid voor hen belangrijker is dan privacy, en dat ze zich veiliger voelen door de wet. Veel mensen stellen dat zij ‘niks te verbergen’ hebben. Ook zeggen mensen dat er in deze tijd nieuwe middelen nodig zijn: "We leven niet meer in de tijd van de morse of de postduif. De veiligheidsdiensten moeten hun werk kunnen doen."

Tegenstanders van de wet vrezen vooral dat hun privacy geschonden wordt. Ze zijn bang dat hun gegevens worden misbruikt door de overheid of in handen komen van commerciële instanties. Ook is er een groep die vindt dat er iets moet gebeuren, maar dat de huidige wet te ver gaat.

Uit een soortgelijk onderzoek dat EenVandaag half oktober 2017 hield blijkt dat er veel verdeeldheid heerst over de invoering van de zogenoemde ‘sleepwet’. Een opvallend verschil is er tussen jong en oud: waar ouderen met name de veiligheid van de samenleving voorop stellen en dus voorstander zijn van de wet, stellen jongeren  - die in meerderheid tegen zijn – hun eigen privacy voorop.