Volgens de een is de nieuwe wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten noodzakelijk om ons tegen terroristische aanslagen te beveiligen. Volgens anderen loopt de privacy van de burger groot gevaar.

Op 21 maart wordt in Nederland een referendum gehouden over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv). Het meest omstreden punt uit deze nieuwe wet is dat de veiligheidsdiensten de mogelijkheid krijgen om internetverkeer af te tappen. Dat is ‘het sleepnet’. Hierdoor wordt de nieuwe wet ook wel de ‘sleepwet’ genoemd.

Vincent Böhre, directeur van Privacy First, is tegen de nieuwe wet die al door de Eerste en Tweede Kamer is aangenomen. Als de wet ingaat in mei spant hij met andere tegenstanders zoals de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ) en de Nederlandse Vereniging van Strafrechtadvocaten (NVSA) een rechtszaak aan. ''Het is mij een raadsel hoe de Eerste en Tweede kamer er mee akkoord zijn gegaan. Als je twintig jaar geleden zou hebben gezegd: "Anno 2018 hebben we een wet waardoor Nederland massaal ongeëvalueerde data over de eigen burgers kan delen met buitenlandse inlichtingen diensten", dan had iedereen je voor gek verklaard.''

Paul Abels werkte 34 jaar bij inlichtingendiensten waaronder de AIVD en is nu bijzonder hoogleraar Governance of Intelligence and Security Services aan de universiteit van Leiden. Hij is voorstander van de wet. ''De enorme argwaan naar de overheid vind ik vreemd. De overheid doet dit ten behoeve van ons aller veiligheid. Zonder aarzelen stellen mensen hun gegevens beschikbaar aan onder meer Albert Heijn, Google en Facebook. Dan denk ik: Waarom die argwaan naar de eigen overheid? Een stukje argwaan is goed, maar je moet niet overdrijven dat dát nu het grootste gevaar is voor jou als burger.''  De voor- en tegenstander geven hun visie aan de hand van zes vragen. 

1. De nieuwe inlichtingenwet staat bekend als ‘sleepwet’. Is er sprake van een sleepnet dat informatie vangt?

‘‘Ik denk dat het een hele goede bijnaam is’’, zegt tegenstander Vincent Böhre. ‘‘De belangrijkste bevoegdheid is het tegelijkertijd op grote schaal kunnen aftappen van grote groepen mensen op het internet. Dan is sleepwet een terechte benaming.’’

Abels is het daar niet mee eens. ‘‘Dat is activistenjargon. Dat sleepnet is een klein onderdeel van de nieuwe wet. Het is een hele goede wet die de veiligheidsdiensten toerust op moderne communicatie’’, vindt hij. ‘‘Je bent als inlichtingendienst altijd in een soort ratrace met je tegenstanders die de nieuwste technieken gebruiken. Dus moet je zelf ook als dienst die mogelijkheden hebben.’’

2. Maakt de nieuwe wet de kans op een terroristische aanslag kleiner?

‘‘Nee, dat is nooit aangetoond’’, verklaart Böhre. ‘‘Zulke wetgeving bestaat al veel langer in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië en tot nu toe zijn er nooit aanslagen mee voorkomen. Sterker nog: Nederland is zonder deze wetgeving behoed voor aanslagen.’’

Volgens Abels maakt het de kans op een aanslag of spionage zo klein mogelijk. ‘‘Je kunt niet wachten tot de terrorist met de bom in de fietstas onderweg is naar het Binnenhof. Dan ben je rijkelijk laat. Je moet zorgen dat je heel vroeg onderkent wat de intenties van mensen zijn. De diensten kijken eigenlijk naar personen die nog geen strafbare feiten hebben gegaan.’’

3. Kunnen inlichtingendiensten voortaan meekijken over de schouders van de inwoners van een wijk op hun computerschermen?

Böhre: ‘‘Ja en nee, Strikt genomen kun je met de nieuwe wet grote delen van het internet aftappen in een wijk of een stad. Maar het is de vraag of dat ook gaat gebeuren.  Maar omdat het kan treedt er wel een zogenoemd ‘chilling effect’ op: de bevolking gaat zich onbewust anders gedragen. Mensen gaat opletten welke zoektermen ze intikken en zijn voorzichtiger met mails. Zo’n effect wordt alleen maar erger door de sleepwet.’’

Maar volgens Abels werkt dat niet zo ‘simpel’. ‘‘Stel dat een verdachte woont in een Rotterdamse buurt dan werpen de diensten daar een redelijk breed net uit om informatie binnen te halen.  Dat is data in een grote bulk. Maar om daar aanwijzingen uit te halen is toestemming nodig. En om die data te lezen is opnieuw toestemming nodig. Als die toestemming er is dan moet alle andere informatie weggegooid worden. Kortom: een klein deel van de bulk aan informatie wordt maar uitgelezen. Dat staat dus haaks op de gedachte dat heel Nederland wordt afgeluisterd met deze nieuwe wet. Dat is een grote misvatting in de campagne van de tegenstanders. Ze gaan op de loop met de feiten. Alsof we van Nederland een nieuwe DDR maken. Dat klopt absoluut niet.’’

4. Mogen de bulkdata gedeeld worden met buitenlandse inlichtingendiensten?

Böhre geeft aan dat dit het grootste bezwaar is tegen de nieuwe wet. ‘‘We leveren als land massaal gegevens van burgers uit aan het buitenland. Er gaat ongezien een container vol niet geëvalueerde informatie naar ‘bondgenoten’ zoals de Amerikanen en de Engelsen. Ik denk dat een Europese rechter dat als onrechtmatig zou kwalificeren. Daarom bereiden we een rechtszaak voor met een brede coalitie aan partners die we gaan voeren zodra de wet in werking treedt.’’

Abels reageert gelijkstemmend: ‘‘Dat is ook een van mijn kritiekpunten op de wet. Internationaal wordt er veel informatie gedeeld met bondgenoten. Maar in deze wet gaat een grote bulk aan informatie die niet is ingezien naar andere landen. Dat vind ik een stap te ver gaan. In een reparatiewet zou je een extra bepaling kunnen voegen dat diensten eerst zelf data over Nederlandse burgers moeten evalueren.’’

5. Is er voldoende toezicht?

‘‘Er is onafhankelijk toezicht vooraf, toezicht tijdens de operaties en toezicht achteraf. Dus er is behoorlijk wat toezicht, maar dat is wel versnipperd. Wij zijn er niet gerust op hoe objectief en onafhankelijk dat toezicht is. Maar ik zeg er eerlijk bij dat het controlemechanisme in vergelijking met de oude wet is verbeterd’’, aldus Böhre.

Abels: ‘‘Er zitten veel waarborgen en controles in de nieuwe wet.  Er is uitbreiding van het toezicht, er zijn speciale bepalingen om journalisten en advocaten te beschermen. Er zijn tal van voorzieningen gemaakt in de wet om aan de burger te laten zien dat de diensten ook op hun vingers worden gekeken. Het is internationaal gezien zelfs een unieke wet omdat er uitgebreide klachtenprocedures zijn en een onafhankelijke toezicht voor- en achteraf.’’

6. Veel mensen geven persoonlijke informatie aan sociale media en apps. Waarom vertrouwen ze buitenlandse technologiebedrijven wel en de overheid niet?

‘‘Ja, dat is wel dubbel’’, geeft Böhre toe. ‘‘Mensen zijn kritisch over hun verlies van privacy door de sleepwet maar zetten op Facebook wel al hun privégegevens waar diezelfde overheid zo bij kan. Dat is bijna hypocriet. Maar Facebook en Instagram is wel je eigen keuze. Ik zit bijvoorbeeld niet op Facebook. Dat de overheid informatie van je krijgt via een sleepnet is geen eigen keuze. En historisch gezien; een bedrijf arresteert of martelt geen mensen, en overheden doen dat wel.’’

Abels: ‘‘Dat is inderdaad heel dubbel. We zijn bang om informatie voor de nationale veiligheid over te dragen aan de overheid, maar we vertrouwen wel onze privégegevens toe aan Amerikaanse technologiegiganten.  Waarom die argeloosheid bij de grote multinationals en het wantrouwen naar de overheid? Daar ligt een enorm probleem. Ik denk dat al het nieuws rond de geheime spionagactiviteiten van de NSA van Edward Snowden en series op Netflix over geheime diensten het beeld negatief gekleurd hebben.’’

Voorspelling uitslag referendum

EenVandaag hield onlangs een peiling over wat mensen van plan zijn om te stemmen bij het referendum over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Bijna de helft (48%) van de mensen die aangeeft (waarschijnlijk) te gaan stemmen, is voor de wet, een derde (32%) is tegen. Een vijfde (20%) van de mensen die gaat stemmen twijfelt nog. 

Voorstanders van de Wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten zeggen vooral dat veiligheid voor hen belangrijker is dan privacy, en dat ze zich veiliger voelen door de wet. Veel mensen stellen dat zij ‘niks te verbergen’ hebben. Ook zeggen mensen dat er in deze tijd nieuwe middelen nodig zijn: "We leven niet meer in de tijd van de morse of de postduif. De veiligheidsdiensten moeten hun werk kunnen doen."

Tegenstanders van de wet vrezen vooral dat hun privacy geschonden wordt. Ze zijn bang dat hun gegevens worden misbruikt door de overheid of in handen komen van commerciële instanties. Ook is er een groep die vindt dat er iets moet gebeuren, maar dat de huidige wet te ver gaat.

Uit een soortgelijk onderzoek dat EenVandaag half oktober 2017 hield blijkt dat er veel verdeeldheid heerst over de invoering van de zogenoemde ‘sleepwet’. Een opvallend verschil is er tussen jong en oud: waar ouderen met name de veiligheid van de samenleving voorop stellen en dus voorstander zijn van de wet, stellen jongeren  - die in meerderheid tegen zijn – hun eigen privacy voorop. 

Er is al één Nederlander aan overleden en twee andere zijn erdoor in het ziekenhuis beland: namaak oxycodon-pillen. Vaak worden ze online gekocht, zonder recept. "Je weet niet wat je koopt."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

Britse toerist overmeesterde verdachte 'vanuit instinct'

De Amsterdamse burgemeester Halsema heeft de man die de verdachte overmeesterde een heldenspeld overhandigd.

Zij zegt over de man: "Hij heeft een geweldig instinct aan de dag gelegd. Je weet het natuurlijk niet wat de verdachte van plan was, wat er nog had kunnen volgen, maar je kunt niets uitsluiten. Deze man heeft in een split second een beslissing genomen, die echt uitzonderlijk is en waarvoor heel veel waardering moet zijn."