Het is meer dan twintig jaar geleden dat het allereerste Harry Potterboek gepubliceerd werd. Na al die jaren is de wereld van de tovenaarsleerling nog altijd springlevend. Met de release van de nieuwe film 'Fantastic Beasts: the Crimes of Grindelwald' komt er nog lang geen einde aan de magische wereld van schrijver J.K. Rowling.

Verslaggever Laura Kors blikt in vier afleveringen terug op de beginjaren van Harry Potter: hoe werd 'De Jongen die Bleef Leven' zo'n doorslaand, wereldwijd succes? En hoe zijn fans nu nog steeds bezig met de wereld van Rowling?

Het allereerste boek 

Toen het eerste boek, 'Harry Potter en de Steen der Wijzen', in 1997 uitkwam, had eigenlijk niemand verwacht dat het zo'n groot succes zou worden. "Maar na een paar maanden kregen we fanmail op de uitgeverij", vertelt Elsbeth Louis. Zij werkte toen net voor uitgeverij De Harmonie, die het boek in Nederland uitgaf. "Dat hebben we nooit eerder meegemaakt en is daarna ook nooit meer gebeurd."

Harry Potter was in Engeland door dertien uitgeverijen afgewezen en ook in Nederland stonden ze niet in de rij. Uiteindelijk was het de vrouw van de uitgever die ervoor zorgde dat De Harmonie de rechten van het boek kocht. Na een weekend lezen, zei ze: "Geloof me, ga er achteraan." Dat deden ze, ondanks dat de uitgeverij vooral literatuur uitgaf. 

Louis was verantwoordelijk voor de publiciteit van het boek, wat voor opvallende situaties zorgde. "Ik weet nog dat ik met een bezem op mijn schouder in de tram zat, op weg naar de boekwinkel." Zo klein als ze toen begon, zo groot is het succes van de boeken ook nu nog. "Er zijn rond de 7 miljoen Nederlandse boeken verkocht. Dat is niet te vergelijken met welk ander boek of welke andere serie dan ook." En die verkoop gaat nog gewoon door. "De kinderen van toen zijn nu jonge ouders. Het succes blijft doorlopen."

Een zeldzaam interview

"Een gesprek met een bijstandsmoeder die miljonair werd." Zo werd J.K. Rowling geïntroduceerd in het eerste, en lange tijd enige, interview dat zij deed met een Nederlandse journalist: Karin van Munster. "Wat een wonderlijk verhaal", dacht zij vrijwel meteen. In het vliegtuig op weg naar het interview las Van Munster het eerste Harry Potter-boek. Ze trof Rowling in het café waar ze het boek schreef: 'the Elephant House' in Edinburgh.

Het werd voor veel Nederlanders de eerste kennismaking met Rowling. "Ze leefde als bijstandsmoeder en moest geld verdienen", vertelt Van Munster over wat ze toen vertelde. "Toen dacht ze: hoe zal ik dat eens doen? Ze is af gaan schrijven wat ze nog ergens had liggen en dat werd Harry Potter." Het interview van Van Munster kreeg later een bijna mythische status. Rowling werd de bekende schrijfster die zich eigenlijk niet meer liet zien. "Ik was wel echt blij dat ik haar nog voor die tijd heb kunnen spreken. Later besefte ik pas hoe bijzonder dat eigenlijk was."

Cosplay: 'De Potterwereld is zo interessant'

Griffoendor, Huffelpuf, Ravenklauw of Zwadderich? Als je fan bent van Harry Potter, weet je sowieso bij welke van de vier afdelingen van toverschool Zweinstein je hoort. Via een online test kan je daar ook achterkomen, gemaakt door schrijfster J.K. Rowling zelf. Op de speciale Fantastic Beasts-dag van boekwinkel Waterstones is in één oogopslag duidelijk wie waarbij hoort. Veel bezoekers doen aan cosplay: jezelf verkleden als je favoriete karakter.

"Ik denk dat mijn uniform rond de 300 of 400 euro heeft gekost", vertelt een bezoekster. Zij hoort bij Zwadderich, de afdeling die vaak bekend staat als 'het slechte huis'. "Ja en nee", zegt ze daar zelf over. "Elk huis heeft zijn tovenaars gehad die niet helemaal te vertrouwen waren." Waarom ze zo opgaat in het verkleden als een echt lid van Zwadderich? "Het is iets aan de hele wereld wat ik interessant vind. Ik heb er ook al mijn vrienden door leren kennen."

Zwerkbal, kostuums en toverstokken

Op de dag zijn veel evenementen gepland: zo kan je op de foto met een sneeuwuil, of krijg je een cursus in de sport Zwerkbal. Ondanks dat je niet echt kan vliegen op een bezem is er toch een manier gevonden om de sport in het echt te spelen: onder andere met een stok tussen je benen. "Ik snap dat je denkt: wat zijn jullie eigenlijk aan het doen?", zegt een speelster. "Maar we hebben er echt een sport van gemaakt. Als je het goed bekijkt, zijn eigenlijk alle sporten vreemd."

Een andere bezoeker maakt zelf Harry Potterkostuums en toverstokken. Dat probeert hij zo nauwkeurig mogelijk te doen, gebaseerd op de echte filmkostuums. "Er zijn genoeg fans die alleen de films leuk vinden. Ik hou toevallig ook veel van dingen maken: op deze manier combineer ik die twee dingen."

'Professor Sneep, wat doet u nu?'

Een andere vorm van het 'Harry Potter-fandom' is het schrijven van fanfiction: je eigen verhalen maken over je favoriete karakters. Henry de Hoon is zo'n fanfiction-schrijver, over de wereld van Harry Potter. De personages van J.K. Rowling doen in zijn verhalen hele andere dingen dan in de boeken. "Ik ben een groot fan van Alan Rickman, de acteur die professor Sneep speelt. Daardoor komt het dat ik fanfiction schrijf", vertelt De Hoon. 

"Ik kwam op een forum voor fans van hem terecht. Dat waren allemaal dames en ik was de enige man. We vonden het eigenlijk wel spannend om Sneep wat andere dingen te laten doen dan wat hij in de films doet." Dat werden ondeugende verhalen. Zo ontwikkelde Sneep onder andere een relatie met Lucius Malfidus, een van de slechte personages uit Harry Potter. "Ja, ze belandden wel met elkaar in bed. Dat vonden de dames allemaal geweldig."

Honderden mensen hebben zijn verhalen inmiddels gelezen. Dat hij met bestaande personages kon werken, hielp volgens De Hoon om zijn verhalen populair te maken. "De wereld is er, dus je weet dat er al mensen in geïnteresseerd zijn. Wat ik begreep vindt J.K. Rowling fanfiction ook wel heel leuk en apart. Al haar karakters deden ineens dingen waar ze nooit over had nagedacht."

Nog lang niet het einde

Al deze vormen van Harry Potter-fans zullen waarschijnlijk nog lang blijven bestaan. In de filmserie 'Fantastic Beasts' verschijnen de komende jaren nóg drie films. Genoeg inspiratie dus voor cosplay, fanfiction en andere vormen van opgaan in de toverwereld van J.K. Rowling. En wat er na de drie films komt? De tijd zal het leren.

Als het aan het kabinet ligt, gaat de publieke omroep flink op de schop. Zo verdwijnt de ledeneis en moeten de omroepen worden ondergebracht in vier of vijf 'omroephuizen'. Voor EenVandaag Vraagt vroegen we wat jullie over de publieke omroep wilden weten.

Verantwoordelijk minister Eppo Bruins en mediahistoricus en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam Huub Wijfjes geven antwoord op jullie vragen.

1. Waarin onderscheiden publieke omroepen zich van commerciële omroepen?

Het grootste verschil tussen commerciële omroepen en publieke omroepen is de manier waarop ze gefinancierd worden. Commerciële omroepen worden uit commerciële activiteiten en reclame gefinancierd, zegt hoogleraar Wijfjes.

"Commerciële omroepen moeten winst maken en geld verdienen via het bedrijfsleven. Ze krijgen géén belastinggeld van de overheid. De publieke omroepen krijgen dat wel, onder de voorwaarde dat ze onafhankelijk blijven van zowel adverteerders als politieke invloed."

Dat betekent dat er niet geadverteerd mag worden in de programma's, gaat Wijfjes verder. Dat gebeurt wel in de Ster-reclameblokken tussen de programma's. "Maar alle reclame die daar wordt getoond, is strikt gescheiden van de programma-inhoud", vervolgt hij. "Zo mogen er in het programma zelf geen gesponsorde producten getoond worden. Bij commerciële omroepen mag dat wel."

2. Wat is de taak van de publieke omroep?

De publieke omroep heeft als taak de Nederlandse samenleving zo breed mogelijk te vertegenwoordigen, zegt Wijfjes. "Volgens wettelijke voorschriften moet de publieke omroep zorgen voor een balans tussen verschillende genres en voor een volledige, betrouwbare nieuwsvoorziening die voor iedereen toegankelijk is."

"Ook moeten alle in Nederland levende opinies zichtbaar worden gemaakt, en heeft de publieke omroep taken op het gebied van educatie, kunst en cultuur, wetenschap en identiteit van minderheden."

Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Bruins geeft aan dat dit ook het uitgangspunt blijft in de hervorming van het omroepbesteld die hij afgelopen 4 april aankondigde. "De publieke omroep blijft kwalitatief, onafhankelijk en betrouwbaar aanbod maken op het gebied van informatie, kunst, cultuur. Een sterke en onafhankelijke publieke omroep is van groot belang voor onze democratie. Zij fungeert als verbinder, informatiebron en plek voor verbeeldingskracht en creativiteit."

Bron: ANP/Eigen foto

3. Waarom tellen leden in de nieuwe plannen niet meer mee?

Volgens de plannen van Bruins moeten de elf omroepverenigingen in 2029 worden ondergebracht in vier of vijf 'omroephuizen'. Daar mogen dan geen nieuwe omroepen meer bij komen, en de ledeneis verdwijnt.

"Die ledeneis werd ingevoerd in 1968, met het idee dat omroepen moeten laten zien dat ze een achterban hebben. Oftewel: dat ze een groep mensen vertegenwoordigen met gedeelde waarden of interesses. Door deze eis was het ook mogelijk dat kleine groepen beperkte publieke zendtijd kregen. Dat is in de nieuwe omroepplannen niet meer mogelijk", zegt Wijfjes.

Ledenaantallen worden niet langer gezien als representatief voor de Nederlandse bevolking, vervolgt hij. "Tegenwoordig wordt er meer gekeken naar bereikcijfers: hoeveel mensen kijken of luisteren, wie zijn die mensen, en via welke kanalen doen ze dat (zoals tv, online, streaming, red.). Ook reacties op social media spelen hierbij een rol."

"Er wordt dan ook gekeken naar de doelgroep van een programma. Een programma dat minder dan 100.000 kijkers trekt, kan toch zeer succesvol zijn als het meer dan 60 procent van de doelgroep bereikt, bijvoorbeeld", legt hij uit. "Zo geven alle gegevens over bereik een beter beeld van de relevantie van programma's dan alleen het aantal leden."

4. Wat is precies een omroephuis?

Volgens Wijfjes is een omroephuis vergelijkbaar met een omroepvereniging, maar dan zonder dat leden nog een vereiste zijn. "Vroeger bepaalde de binding met leden, bijvoorbeeld via ledenvergaderingen, de representativiteit van een omroep. Dat criterium wordt nu niet meer als relevant gezien. De minister heeft daarom besloten dat het niet langer nodig is om leden te hebben om zendtijd te krijgen."

Bruins legt uit: "Met de term omroephuizen wil ik aangeven dat een omroephuis meerdere geluiden en perspectieven kan herbergen, waaronder die van de huidige omroepen. De omroephuizen bepalen onderling hoe ze in hun programmering willen voldoen aan de wettelijke opdracht."

"In mijn Kamerbrief geef ik hier een aantal kaders voor mee", gaat hij verder. "Over de uitwerking van die kaders ga ik na het debat met de Tweede Kamer met de omroepen in gesprek. Daarna kan het proces van clustering beginnen."

5. Hoe zorg je voor een representatieve stem in de omroep als het principe van leden verdwijnt?

Om de Nederlandse maatschappij af te spiegelen is besloten dat er meerdere omroephuizen met ieder een ander profiel nodig zijn - zo'n vier à vijf, vertelt Wijfjes. "Omroepen mogen zelf bepalen met wie ze willen fuseren. Op 8 april kwam naar buiten dat AVROTROS samen een omroephuis gaat vormen met Powned, maar verder is nog onduidelijk welke andere omroepen gaan fuseren."

"Samen moeten de omroephuizen een zo volledig mogelijk beeld van de Nederlandse samenleving vertegenwoordigen", zegt Wijfjes. "De huizen moeten elke 5 jaar aantonen voor een visitatiecommissie dat hun content en programma's representatief zijn voor bepaalde groepen binnen de samenleving."

"Het gaat in die verantwoording niet alleen om kijk- en luistercijfers, maar ook om: wordt de doelgroep daadwerkelijk bereikt, en hoe ervaart die de inhoud? Zo wordt gekeken naar de maatschappelijke impact en relevantie van het aanbod."

6. Waarom wordt er bezuinigd als de NPO al 'goedkoop' is?

Minister Bruins maakte niet alleen plannen bekend om het omroepbestel te hervormen, maar wil ook 157 miljoen euro bezuinigen per 2027. Ter vergelijking: in 2024 ging er 940 miljoen vanuit de overheid naar de NPO. Zo'n 130 miljoen daarvan was afkomstig uit Ster-inkomsten, vertelde de directeur financiën van de NPO eerder aan EenVandaag.

Bruins: "Om de overheidsfinanciën gezond te houden heeft dit kabinet een aantal lastige keuzes moeten maken, waaronder de bezuiniging op de landelijke publieke omroep. Ik ben mij er terdege van bewust dat dit een zeer forse opgave is voor de publieke omroep."

Volgens Bruins zijn de NPO en de omroepen al bezig met de invulling van de bezuiniging. "Hierover stemmen zij gezamenlijk af en ze informeren mij regelmatig over de voortgang. Hoewel de bezuiniging in principe los staat van de hervorming van de publieke omroep, kunnen de bezuinigingsplannen en de hervorming wel op elkaar worden afgestemd nu de plannen meer vorm krijgen", zegt hij.

"Tegelijkertijd moet ik realistisch zijn: het vereenvoudigen van het bestel gaat er niet voor zorgen dat alle bezuinigingen opgevangen kunnen worden binnen de organisatiekosten. De programmering zal ook geraakt worden door de bezuinigingen."

7. Op welke manier kunnen we de publieke omroepen steunen?

Het lidmaatschap blijft voorlopig bestaan, benadrukt Wijfjes. "Het criterium dat je zendtijd kreeg op voorwaarde van het hebben van een minimum aantal leden zal dus verdwijnen, maar dat betekent niet dat lidmaatschap geen waarde meer heeft. Omroepen zullen waarschijnlijk niet snel stoppen met ledenwerving, omdat leden nog steeds legitimiteit, inkomsten én inzicht geven in wat hun achterban belangrijk vindt."

Omroep MAX heeft bijvoorbeeld nog steeds een actieve wervingscampagne lopen, vervolgt Wijfjes. "Ze hebben de meeste leden van alle omroepen en zijn zelfs de enige die nog steeds groeien."

Daarnaast is kijk- en luistergedrag ook een vorm van steun. "Niemand kijkt tegenwoordig nog puur omdat hij of zij lid is van een bepaalde omroep. Mensen volgen vooral wat ze interessant, relevant of waardevol vinden. Dus jouw kijk- en luistergedrag - wat allemaal wordt gemeten - is ook een belangrijke manier om je betrokkenheid en waardering voor programma's te laten zien."

Als kinderen van een verzetsstrijder mochten ze na de oorlog naar vakantiehuis 'de Terrorist' op Ameland: een toevluchtsoord voor rouwende weduwen en kinderen van verzetshelden. Nu komen ze er nog. "De Terrorist gaf ons plezier."

"Kijk, daar komt de boot naar Ameland al aan." Tachtiger Tiede van der Weij wijst zijn oudste zus Greet op de aankomende veerpont, terwijl hij haar stevig bij de arm houdt. Ook zijn twee andere zussen, Willy en Ini van der Weij, beginnen te stralen. "De traditie is er nog steeds: op vakantie naar ons eiland."

Mooie herinneringen

Spontaan beginnen de vier tachtigers de liedjes te zingen die ze er leerden als kind. "Terrorist, Terrorist, als eenieder eens wist, o hoe fijn o hoe fijn, dat zal zijn. Ameland, Ameland, bos en zee, duin en strand, met zijn schoonheid, vond ieder zo fijn." Als ze de loopplank van de pont oplopen komen alle herinneringen weer bovendrijven.

Bron: Familie Van der Weij

Zorg voor rouwende weduwen

Nadat hun vader, verzetsstrijder Pieter van der Weij, was omgekomen in de oorlog, bleef hun 34-jarige moeder alleen achter met haar vier jonge kinderen. De overgebleven verzetsleden wilden dat de weduwen en hun kinderen niet aan hun lot werden overgelaten, vertelt Ini.

Op Ameland stond een barak die tijdens de oorlog door Duitse soldaten was gebruikt. Die werd opgeknapt om als vakantiehuis te dienen voor rouwende weduwen en hun kinderen, die er twee weken per jaar gratis op vakantie mochten om even aan de ellende te ontsnappen. Er werd voor hen gekookt en gezorgd door twee oud-koeriersters uit het verzet. Ook de familie Van der Weij stapte kort na het einde van de oorlog op de veerboot.

Van scheldnaam naar geuzennaam

Bijna tachtig jaar later vaart het viertal weer naar Ameland. Al snel komen er foto's op tafel van de vakanties in de Terrorist. "De Duitsers noemden verzetsmensen terroristen, het is dus een scheldnaam", legt Ini uit. "Het werd een geuzennaam voor het verzet". Toen het vakantiehuis er kort na de oorlog kwam, was het voor het verzet direct duidelijk welke naam het moest krijgen: 'de Terrorist'.

"Nu kun je het woord terrorist natuurlijk eigenlijk niet zomaar gebruiken", lacht Willy, "omdat het een negatieve lading heeft. Maar voor ons betekent de Terrorist juist iets positiefs, en geeft het een warm gevoel. We speelden eindeloos op het strand, zongen en hadden plezier. Het was ontspannen, in één woord geweldig."

Generaties

Op oude videobeelden en foto's uit 1946 en de jaren erna zie je alleen maar uitgelaten, blije mensen, vertelt Auke Zeldenrust. De journalist schreef een boek over het bijzondere vakantiehuis: Oorlogstranen op Ameland. "Het schrijnende is dat je op die zwart-witbeelden alleen maar moeders met kinderen ziet. De vaders zijn er niet, die zijn allemaal omgekomen in de oorlog."

"Die vrouwen en kinderen wilde ik een stem geven. De verhalen die we tot nu toe kennen gaan vooral over de mannen, de verzetshelden. Over de achterblijvers werd niet geschreven. Maar zij zijn ook slachtoffers van de oorlog. Zij moesten verder, zonder man of vader. Dat verdriet werkte vaak door in volgende generaties."

Zwaar getroffen

"Onze opa had een drukkerij in Leeuwarden, waar onze vader en twee ooms ook werkten. Zij drukten in de oorlog de illegale kranten Trouw en Vrij Nederland", vertelt Tiede. Ze werden verraden en belandden afzonderlijk van elkaar in Duitse concentratiekampen. "Mijn vader moest onder verschrikkelijke omstandigheden werken", zegt Ini. "Hij is net zoals de andere familieleden aan uitputting gestorven."

De familie Van der Weij is daarmee een van de zwaarst getroffen families van het Friese verzet. Maar liefst vier gezinsleden waren in één klap weg, benadrukt Auke Zeldenrust. Pas veel later werd duidelijk wat er precies met hen gebeurd was.

Bron: Fries Verzetsmuseum

Geen papa

Op het dek van de veerpont kijken ze uit over de Waddenzee en vertellen Tiede en zijn zussen Greet en Ini dat ze nog herinneringen hebben aan hun vader. Hun zusje Willy heeft dat niet. "Mijn moeder was in verwachting van mij toen mijn vader werd opgepakt", zegt ze. "Hij heeft nog wel te horen gekregen dat zij zwanger was. Maar hij heeft mij nooit gezien."

"Ik was als jong meisje vroeger vaak opstandig, en vroeg me dan soms af: waarom heb je verzetswerk gedaan? Ik kon het woord papa niet horen. Dan gingen mijn haren recht overeind staan. Ik heb een vader gehad, maar nooit een papa. Een papa is iemand die er altijd voor je is, maar die heb ik nooit gehad."

Gezwegen

"Mijn moeder sprak nooit over de oorlog", zegt Greet terwijl Ameland langzaam in zicht komt. "Je merkte niks aan haar. Wij wisten niet hoe ze zich voelde of wat er in haar omging. Had ze maar wel gesproken, dan wisten we veel meer. Later hoorden we van andere kinderen van verzetsfamilies dat ook hun moeders altijd hebben gezwegen over de oorlog."

"Ze wilde haar kinderen niet belasten met de oorlog", denkt Ini. "Ze wilde vooruit kijken, positief blijven", vult Tiede aan. "We zijn heel trots op haar", zeggen ze alle vier in koor. "Petje af hoe zij dit heeft gedaan. Zo'n sterke vrouw. Ze leerde ons nooit bij de pakken neer te gaan zitten en zelfstandig te zijn."

Delen is helen

Zou hun moeder haar verdriet wel gedeeld hebben met de andere weduwen in de Terrorist? Ze weten het niet. "Misschien wel. Of misschien was alleen de saamhorigheid, het samenzijn met de andere vrouwen al troostend", vragen de vier zich af.

De Terrorist moest de weduwen ontzorgen, maar onbedoeld ontstond er zeker nóg iets bijzonders, zegt Zeldenrust na onderzoek voor zijn boek. "Een hechte lotgenotengroep avant la lettre", noemt hij het. "Want zoiets bestond in die tijd nog helemaal niet. De vrouwen konden hier plezier maken, maar ook hun verdriet delen en daarmee een beetje helen. Daarmee gaf de Terrorist niet alleen even plezier, licht en lucht in alle ellende, maar ook veerkracht", volgens Zeldenrust.

Onze Terrorist

"De barak heeft wel een likje verf nodig!" lacht Tiede, als hij samen met zijn zussen een kijkje neemt bij het houten gebouw waar zij als kind zoveel vakanties hebben doorgebracht. De barak staat er nog, maar op een andere plek als destijds, en wordt nu opgeknapt. "Het is nog altijd een vakantiehuis, maar dan voor jongeren. Er komen ook veel Duitse jongeren nu", weet Willy.

"De buitenkant is nog precies als toen. Hier zette onze moeder ons altijd het raam uit. Dan klommen we zo de duin over naar het strand", vertelt Tiede. "Ik weet niet wat ervan overblijft na de verbouwing", verzucht Greet. "Is het dan nog wel onze Terrorist?" "Dat kunnen we volgend jaar bekijken", lacht Tiede. "Dan gaan we weer. Want het is en blijft onze Terrorist."