Je hebt het ongetwijfeld in je kledingkast liggen of je slaapt eronder: katoen. Een beddengoedfabrikant beweert nu in een tv-reclame dat er voor 1 kilo katoen, 1 kilo gif wordt gebruikt. Er wordt inderdaad gif gebruikt en zonder kan het ook haast niet.

Volgens experts is de katoenindustrie ontzettend ingewikkeld. Maar één uitspraak klopt hoe dan ook: gifvrij katoen bestaat niet. "Het zou kunnen dat de uitspraak van de beddengoedfabrikant klopt, maar eigenlijk weten we het niet omdat het niet wordt gemeten", zegt Michiel Scheffer, project manager Textile and Sustainability aan de Wageningen University.

Waar katoen vandaan komt

Het gaat om een aantal momenten in de productieketen van katoen dat er gif wordt gebruikt. Je moet denken aan pesticiden op het land tegen ongedierte en zuren en aan andere chemische stoffen in de fabrieken, om de katoenvezels schoon te maken en te verven.

De hoeveelheid pesticiden hangt af van het gebied waar er geteeld wordt en of er veel regen valt. "Het is dus per jaar ook weer verschillend. Daarbij wordt er in ongeveer 30 landen ter wereld katoen geteeld, met allemaal verschillende omstandigheden", licht Scheffer toe.

Zoveel verschillende afnemers

"Het is lastig moedige uitspraken te doen, zeker op kiloniveau. Het hangt er ook van af waar het katoen uiteindelijk voor wordt gebruikt. Spijkerboeken worden bijvoorbeeld geverfd met indigo en daar komt veel water- en chemicaliëngebruik bij kijken", zegt Anne-Ro Klevant Groen, directeur marketingcommunicatie bij Fashion for Good, een internationale organisatie die probeert de mode-industrie te verduurzamen.

Bij palmolie en chocola wordt veel geïnvesteerd om een systeem op te tuigen, waarmee de industrie in de gaten wordt gehouden. Bij katoen is dat niet zo, zegt Scheffer. "De katoenindustrie is te versnipperd en daardoor kan er geen vuist worden gemaakt." De grootste afnemer van katoen in de wereld is bijvoorbeeld de IKEA en die neemt slechts 1 procent van alle katoen af. Krachten bundelen is dus lastig.

Katoen uit 25 landen voor één laken

Die versnippering blijkt ook uit het feit dat in een willekeurig laken, katoen kan zitten van wel 25 katoenvelden uit 5 landen. Fashion for Good heeft anderhalf jaar geleden een pilot gedaan om grip te krijgen op de industrie. Middels blockchain en dna-tracers werd biologische katoen van A tot Z gevolgd. "De pilot was een succes, maar op grote schaal wordt het niet ingezet. Het liet wederom zien hoe lastig het is om te bepalen waar het allemaal vandaan komt", zegt Klevant Groen.

Scheffer: "Grote katoenproducenten in Amerika kunnen computersystemen nog wel inzetten, maar een arme Indiase boer heeft hooguit een hectare aan grond, die gaat niet op een laptop allerlei dingen zitten bijhouden."

Biologisch, maar niet beter?

Bij biologische katoen kan tot 88 procent minder water en chemicaliën worden gebruikt in het productie proces, maar helemaal gifvrije katoen bestaat niet, zegt Scheffer. In de landbouw, dus bij de teelt, kan er gifvrij gewerkt worden. Maar hij zou niet weten hoe je katoen gifvrij in een fabriek kan verwerken. "Om van de zaadjes en het vet in de katoen af te komen, heb je zuren nodig. Alleen een goede textielfabrikant heeft daar gewoon een goede waterzuivering achterstaan, die er voor zorgt dat het niet inde rivier komt."

Hij haast zich eraan toe te voegen, dat bij biologische katoen minder gif wordt gebruikt, maar dat veel van dat soort katoen uit het gebied in China komt waar de Oeigoeren worden onderdrukt en als dwangarbeiders worden ingezet.

Het pgb-systeem is enorm fraudegevoelig. Jaarlijks verdwijnt zo'n 500 miljoen euro belastinggeld in de zakken van mensen met andere belangen. Deskundigen willen dat de politiek ingrijpt: bescherm zorgverleners en patiënten tegen fraudeurs.

Zorgkantoren mogen administratie niet inzien en alleen aangekondigd huisbezoeken doen, wat toezicht op pgb-zorg lastig maakt. "We moeten meer bevoegdheden hebben", reageert CZ-directeur Verlaan op onderzoek van EenVandaag naar mogelijke pgb-fraude.

"Binnen de huidige constructie is het redelijk makkelijk om daar misbruik van te maken. Het probleem is dat we vaak wel voelen dat het niet pluis is, maar er heel weinig mee kunnen", zegt Caro Verlaan, directeur van zorgkantoor CZ, de partij die pbg-budgetten toekent.

Familie in Den Haag

Verlaan reageert op onderzoek van EenVandaag, waaruit blijkt dat een familie in Den Haag mogelijk tonnen aan pgb-geld declareerde zonder het aan de zorg te besteden.

De indicatie, verleend door zorgkantoor CZ, van 132.000 euro per jaar, verdween naar het zorgbedrijf van een van de zoons. De daadwerkelijk zorg werd verleend door Portugese en Braziliaanse vrouwen. Zij kregen maar een klein deel van dat bedrag en werden ver onder het minimum loon betaald.

Onvoldoende controle

Het verhaal laat zien hoe makkelijk het is om te frauderen met een pgb-budget, over de rug van arbeidsmigranten. "Ik kan dat alleen maar beamen", zegt de bestuurder. Opvallend, want juist haar zorgkantoor moet controleren hoe het pgb-geld wordt uitgegeven.

"Er moet natuurlijk een zorgdossier gemaakt worden, dat bespreken wij, dat controleren wij ook. Dan kijken we met de budgethouder of de zorgverlener of dat reëel is en dan kunnen wij akkoord geven hoe dat verder daarna besteed wordt", zegt de directeur van CZ. "Maar dat kunnen wij helaas niet zien."

Onafhankelijke controle

Het zorgkantoor kan niet in boekhouding kijken en alleen een gepland huisbezoek doen. Wat volgens Verlaan weinig effectief is aangezien mensen de boel vaak in orde maken wanneer het zorgkantoor aankondigt langs te komen om achter de voordeur te controleren of wat er op papier staat ook klopt. Verlaan ziet dat ze op dit moment te weinig bevoegdheden heeft om fraude te controleren.

"CZ zou daarom graag de mogelijkheid willen verkennen om een onafhankelijke zorgverlener van een gecontracteerde partij buiten de familiare sfeer aan te stellen die erop kan toezien of het pgb wordt gebruikt op de manier waarvoor het bedoeld is." Op die manier is er dus iemand van buitenaf die controle houdt.

Meer bevoegdheden

"Hiermee verkleinen we de kans op samenspanning en hoeven we bij twijfel met betrekking tot fraude niet het gesprek te voeren met iemand die twee petten op heeft", legt Verlaan uit.

Daarnaast wil de zorgverzekeraar dat ze meer bevoegdheden hebben om fraude vast te stellen en aan te pakken.

Partijen wijzen elkaar aan

Binnen het systeem van pgb zijn veel partijen betrokken. Wanneer het aankomt op de controle van fraude, wijzen ze vaak naar elkaar. De Sociale Verzekeringsbank (SVB) mag het geld alleen uitbetalen, en doet dus in feite alles wat de budgethouder aan hen doorgeeft. De SVB mag geen inhoudelijke controle doen. Zij checken alleen of de administratie klopt. Een woordvoerder laat weten dat zij op dit moment niks kunnen doen met meldingen, behalve mensen doorverwijzen.

Er wordt gewerkt aan wetgeving, zodat ze signalen kunnen doorgeven aan het zorgkantoor. Het zorgkantoor heeft namelijk wél een toezichthoudende rol. Verder is er de branchevereniging van zorgkantoren (ZN), die wilde niet op vragen van EenVandaag reageren.

Controle zorgkantoren lastig

De Nederlandse Zorgautoriteit (NZa), houdt toezicht op de uitvoering van het pgb door zorgkantoren, en laat weten dat het lastig is om dit te controleren.

"Momenteel zijn er geen concrete voorschriften ten aanzien van de inrichting van een zorgbedrijf die verbieden of verhinderen dat zoals in deze casus geschetst de zoon via een onderneming zorg verleent aan zijn vader", leggen ze uit.

Verantwoordelijkheid budgethouder

Zij verwijzen, net zoals het zorgkantoor, naar de verantwoordelijkheid van de budgethouder: "In geval van een pgb is de budgethouder de enige die een contractuele relatie heeft met de zorgaanbieder. Dat bemoeilijkt de situatie. De budgethouder sluit overeenkomsten met de pgb-zorgverleners. Het zorgkantoor controleert deze overeenkomsten, maar heeft zelf geen contractuele relatie met de zorgaanbieder."

"Dat het zorgkantoor geen directe relatie met de pgb-zorgaanbieder heeft, hindert het zorgkantoor om signalen van onjuistheden of fraude te onderzoeken en op te volgen", leggen ze uit. "Hierdoor is het aan budgethouders om informatie te verzamelen over de zorgaanbieders van wie zij voor hun zorg afhankelijk zijn."

'Is te ver doorgeslagen'

In 2025 geven Nederlandse belastingbetalers 3,7 miljard uit aan pgb-zorg. Naar schatting wordt elk jaar voor zo'n 500 miljoen gefraudeerd met persoonsgebonden budgetten.

Verlaan ziet dat het politiek gevoelig ligt om het pgb-systeem te veranderen en dat begrijpt ze. "Het pgb-systeem is ooit bedacht met het idee mensen meer zeggenschap te geven over de zorg. Het is voor een bepaalde doelgroep mooi, maar het is te ver doorgeslagen", zegt directeur van het zorgkantoor CZ Caro Verlaan. "We hebben in Nederland veel regels, maar hiervoor misschien wel te weinig", zegt ze.