De situatie in Groningen, de toeslagenaffaire, de stikstofcrisis: burgers hebben steeds meer het idee dat de overheid de grote problemen in onze samenleving niet meer kan oplossen. Maar klopt dat wel? "Politici beloven te veel."

Al meer dan 2 weken is de coalitie druk op zoek naar het antwoord op de mokerslag die de BoerBurgerBeweging uitdeelde bij de Provinciale Statenverkiezingen. Gisteren werd er tot diep in de nacht over gesproken door de top van het kabinet.

Kloof tussen burgers en politiek

Waar ze het wel over eens zijn, is dat de uitslag een duidelijk signaal van de kiezer is. Zoals premier Rutte het eerder verwoordde: de burger is bezorgd en heeft niet meer het vertrouwen dat de politiek er ook voor hen is. Het gevoel is dat zij de grote vraagstukken van deze tijd niet kunnen oplossen.

Ook uit onderzoek onder het EenVandaag Opiniepanel blijkt dat de afstand tussen burgers en politiek groot is. Zelfs kiezers die in 2021 nog op de coalitiepartijen stemden, denken niet dat de leiders van die partijen de kloof tussen Den Haag en de rest van het land kunnen verkleinen.

Moet de overheid alles oplossen?

Wat zijn de opties voor het kabinet? Voormalig topambtenaar Mark Frequin snapt de zorgen van de kiezer, maar vindt het te makkelijk om de schuld eenzijdig bij de politiek te leggen. "Er gebeuren dingen waardoor mensen niet de antwoorden krijgen die ze hopen te krijgen. Maar ik zeg al langer dat de verwachtingen van de overheid te hoog zijn."

"Als er iets fout gaat, wordt er meteen naar de overheid gekeken: jullie moeten dit oplossen. En dat is niet altijd realistisch."

Angst voor de boze kiezer

Diezelfde politiek belooft volgens Frequin op haar beurt veel te veel, uit angst voor de woede van de kiezer. "Het heeft invloed op de stemmen die je krijgt bij verkiezingen, dat zie je elke keer weer. Dan is het leuker en makkelijker om te beloven dat je een probleem gaat oplossen. Maar dan moet je op een later moment erop terug komen dat het niet lukt."

"Daar zit nou net de spanning tussen de overheid en de inwoners van Nederland. Als je als politicus iets belooft en later zegt dat het toch anders zit, dan is de kiezer daar niet enthousiast over."

'Vertel het eerlijke verhaal'

De oud-topambtenaar vindt dan ook dat politici vaker 'het eerlijke verhaal' moeten vertellen, en ook moeten leren om nee te verkopen. "Engelsen hebben het wel eens over 'underpromise' en 'overdeliver', maar politici in Nederland doen vaak het omgekeerde. Ze beloven veel, maar kunnen weinig waar maken."

Dan valt het voor de burger dus altijd tegen, zegt Frequin. "Op een gegeven moment denkt die dan: kan de overheid dat probleem nog wel aan? Dat voedt het wantrouwen alleen maar."

Beloftes aan toeslagenouders

Bijvoorbeeld bij de toeslagenaffaire zag je dat terug. "In 'no time' werd er door de politiek beloofd dat alle toeslagenouders 30.000 euro zouden krijgen, zonder ingewikkelde regels en voorwaarden. Vervolgens zijn we in een enorme operatie beland. Iedere dag zijn er 1.500 mensen fulltime bij de belastingdienst bezig om dit probleem op te lossen."

"Er worden voorzichtige beloftes gedaan dat het in 2025 geregeld is, maar dat duurt voor de slachtoffers natuurlijk veel te lang. Dan suggereer je dus als politiek een makkelijke en snelle oplossing, maar dat kan helemaal niet."

Afrekencultuur

Politici zouden dus minder moeten beloven, maar dat is volgens Frequin niet het enige: hij hekelt ook de afrekencultuur in de Haagse politiek. "Als er een probleem is, dan ligt vrijwel direct de vraag op tafel: whodunnit? Wat gaan we met hem of haar doen? Die manier van persoonlijk afrekenen is vrij scherp geworden."

"Ik kom nog uit de tijd dat de afrekencultuur hoorde bij de maffia en de bakker, nu is het een soort standaardonderdeel geworden van het publieke debat. Het gevolg daarvan is dat politici heel voorzichtig worden en geen risico's meer durven te nemen. Terwijl sommige vraagstukken juist vragen om lef."

'We hebben een dijk van een overheid'

Toch is Frequin wel optimistisch over de toekomst. Hij denkt dat de politiek het vertrouwen van de burger wel terug kan winnen. "Het idee dat de overheid geen oplossingen weet te vinden, daar moeten we echt van af. Anders ga je eens een kijkje in het buitenland nemen. Dan zie je meteen als je terugkomt dat het in Nederland allemaal wel goed geregeld is."

"We hebben echt een dijk van een overheid. Die onvrede en dat wantrouwen zit ook maar bij een deel van de bevolking: vooral bij de 15 procent die boos en verdrietig en die de politiek het meeste nodig heeft."

Door alle problemen met stikstof zou je denken dat de luchtkwaliteit in Nederland er slecht voor staat. Maar de lucht in Nederland wordt steeds schoner. Dat concludeert het Planbureau voor de Leefomgeving. "Maar we kunnen nog niet achterover leunen."

"Er ligt een deken van luchtvervuiling over Europa, en die wordt veroorzaakt door verschillende chemische stoffen die worden uitgestoten", licht Marko Hekkert, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) toe. Het inademen van die stoffen is schadelijk voor onze gezondheid.

Europese afspraken

Stoffen als zwaveldioxide, stikstofoxide, ammoniak en fijnstof zijn een stuk minder aanwezig in de lucht dan jaren geleden, zo concludeert het PBL, dat de luchtkwaliteit samen met het RIVM onderzocht.

Dat komt doordat Europa eerder afspraken heeft gemaakt om die uitstoot te verminderen en de lucht weer schoner te krijgen. Auto's, schepen en stallen moesten minder vervuilend worden gemaakt. Afspraken met de industrie spelen een belangrijke rol. "Ze hebben nieuwe technieken ontwikkeld en geïmplementeerd, en dat heeft gewerkt. De auto's die we nu kopen zijn een stuk schoner dan 20 jaar geleden", zegt Hekkert.

Emissiedoelen in zicht

Onze lucht is nu dus een stuk schoner dan decennia geleden. En wordt ook nog schoner, zo is de verwachting. Bijvoorbeeld doordat we meer elektrisch gaan rijden. Het PBL denkt dat de kans groot is dat we de Europese emissiedoelen in 2030 gaan halen.

Waar vroeger bijvoorbeeld zwavel een groot probleem was, speelt die stof nu nauwelijks nog een rol, merkt Hekkert op. "Dat leidde tot zure regen, waardoor bossen doodgingen. Maar nu hebben we het niet eens meer genoemd in onze presentatie."

Schonere kachels

Fijnstof is nog wel een punt van aandacht. Daar is volgens het PBL wel een daling te zien, maar veel minder scherp dan bij andere stoffen. "Van fijnstof worden mensen echt ziek, maar we hebben er ook zelf veel invloed op", zegt Hekkert.

Het gebruik van houtkachels stoot bijvoorbeeld veel fijnstof uit. Wie iets aan zijn vervuiling wil doen kan een schonere kachel aanschaffen.

Levensverwachting 8 maanden korter

Voor onze gezondheid en kwaliteit van leven is de luchtkwaliteit van groot belang. De levensverwachting in Nederland wordt door de luchtvervuiling gemiddeld 8 maanden ingekort. Als deze verbetering zich doorzet, kan dit teruglopen tot 4 maanden.

"Dat klinkt misschien niet als een groot verschuil, maar het is een gemiddelde voor heel Nederland. Veel mensen overlijden hier gewoon jaren eerder door."

Landbouwsector blijft vervuilen

Maar ondanks een forse daling van de ammoniakuitstoot, liggen de landelijke doelen voor stikstofdepositie op de natuur nog ver buiten bereik. "De landbouw is de sector die nog relatief veel blijft uitstoten", zegt Hekkert.

Als het gaat om de gezondheid van de mens gaat het nu een stuk beter, maar de natuur heeft het nog zwaar. Daar zal dan ook nog hard aan gewerkt moeten worden om aan de normen te voldoen. "We kunnen nog niet achterover leunen."

Nog geen 1 op de 3 Nederlanders heeft een noodpakket thuis, blijkt uit onderzoek van het EenVandaag Opiniepanel. Veel te weinig, zegt minister David van Weel. "Dat moet naar 100 procent. Iedereen moet zichzelf 72 uur kunnen redden."

Minister van Justitie & Veiligheid David van Weel vindt dat elke Nederlander zich 72 uur moet kunnen redden in geval van een crisissituatie. "Denk aan communicatie, voor als er geen mobiel netwerk is. Denk aan voedsel en drinkwater, als er geen supermarkten open zijn. Al dit soort zaken, die moet je 72 uur kunnen volhouden bij een crisis."

Van 48 naar 72 uur

Eerder was het advies om 48 uur zelfredzaam te zijn, maar dat is dus nu verhoogd met een extra dag. "Sinds de Koude Oorlog hebben we hier eigenlijk weinig aandacht aan besteed", vertelt de minister over het aanpassen van dit advies.

"Maar na Europees onderzoek waarin de 72 uur zelfredzaamheid wordt geadviseerd, hebben we besloten dat over te nemen", legt hij uit.

'Het is een kleine moeite'

Van Weel geeft als voorbeeld een crisissituatie waarin deze voorbereiding nodig is: "Ik hoop niet dat we te maken krijgen met een conflict morgen. Maar we kunnen wel te maken krijgen met rampen, met energie-uitval."

"De kans is misschien niet heel erg groot. Maar op het moment dat het zich voordoet, dan is het een hele kleine moeite om zo'n pakket aan te schaffen en heb je er veel plezier van", zegt hij.

Niet bij de buren aankloppen

28 procent van de leden van het EenVandaag Opiniepanel heeft nu een noodpakket in huis, en dat is volgens de minister te weinig. "Want iedereen die geen noodpakket heeft en wel te maken krijgt met zo'n situatie, die gaat aankloppen bij de buren."

En dat heeft gevolgen. "Als dat nu betekent dat maar een in de vier buren zo'n noodpakket heeft, dan kun je je voorstellen dat de 72 uur heel snel naar beneden gaat als je spullen moet delen met anderen. Dus als iedereen voor zichzelf zorgt, zorgen we ook voor elkaar. Daarom moet die 28 procent omhoog naar de 100 procent."

Burgers en overheid samen verantwoordelijk

Nu burgers langer voor zichzelf moeten zorgen, betekent dit dan dat de overheid zich terugtrekt? Van Weel begrijpt het sentiment, maar benadrukt dat ook de overheid aan de slag gaat. "Ik leg niet alles neer bij de burger. Het geldt ook voor lokale overheden, het geldt voor bedrijven."

"We roepen ook gemeenten op: ga je verzamelpunten inrichten, hoe je zorg je voor kwetsbare bewoners. Moet je misschien noodvoorzieningen opslaan op bepaalde locaties?", gaat hij verder. "Dus al die trajecten gaan we ook doen."

500 euro contant geld

Naast een noodpakket adviseert Van Weel burgers ook om contant geld in huis te hebben in het geval van een ramp of crisis. Banken en maatschappelijke organisaties overleggen al maanden over hoeveel cash geld mensen moeten aanhouden.

De minister doet een voorstel: "laat ik een voorschot geven. Ik denk dat met 500 euro in cash u echt ruim voldoende heeft om tijdens die 72 uur aan te schaffen wat u echt nodig heeft", zegt Van Weel tot slot.