Oorlogsdagboeken laten zien hoe de hunkering naar liefde de Joodse Thea fataal werd

Als Mirjam Schwarz haar ouders naar het bejaardenhuis verhuist, vindt ze op zolder dagboeken van Thea, de zus van haar moeder. Ze schetsen het oorlogsleven van het 18-jarige Joodse meisje. En laten zien hoe het verlangen naar liefde haar fataal wordt.

In aanloop naar 4 en 5 mei organiseert het Joods Cultureel Kwartier de Open Joodse Huizen. Vertellers, bezoekers en bewoners delen verhalen in huizen waar mensen woonden en werkten tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog. Door corona is de editie dit jaar online. Op 3 en 4 mei worden er op 13 adressen livestreams uitgezonden via de website. Mirjam Schwarz is een van de sprekers. Ze vertelt aan EenVandaag nu al het verhaal van haar tante Thea.

'Ze zoent wat af, mooi toch?'

Thea is het nakomelingetje in het gezin met vier dochters. Vader Jos Windmuller is kleermaker en heeft een prestigieuze modezaak in hartje Winterswijk. Het gezin woont boven de zaak. "Thea is een levendige meid, werkt mee in de kledingwinkel en doet activiteiten bij de Joodse jeugdclub. Er zijn levendige clubavonden, die worden afgesloten met borrels. Ze houdt van film, speelt tafeltennis en toneel. Haar dagboek gaat over alledaagse familieperikelen, over haar vriendinnen en natuurlijk over de jongens", vertelt Mirjam Schwarz.

"Ze zoent wat af als je de dagboeken leest. Mooi toch? Maar er is ook een andere kant van Thea. Ze kan soms wat wegzakken in een soort depressie. Ze heeft het idee dat anderen alles beter doen en vindt zichzelf een waardeloze dikzak. Het is die zwaarmoedige kant die in de oorlog een grotere rol gaat spelen."

Bron: Familie Schwarz

Een lange warme broek voor Polen

Als de oorlog uitbreekt, schrijft Thea daar aanvankelijk niet veel over. Wel hekelt ze NSB'ers die ze chocola ziet uitdelen aan invallende Duitsers. "Ze noemt de meiden NSB-sletten, maar ze schakelt zo weer over naar Jacob Slager met wie ze heerlijk heeft gezoend. De oorlog speelt zeker in het begin geen grote rol in haar dagboeken."

Dat verandert vanaf 1941. Haar zus Lies verliest haar baan bij de PTT, omdat Joden niet meer in overheidsdienst mogen werken. Bioscopen worden verboden terrein voor Joden en de winkel wordt beklad met het opschrift 'Juda'. Ook sijpelen berichten uit Amsterdam binnen dat Joden worden gedeporteerd naar Polen. "Een heel helder beeld over wat daar gebeurt, heeft ze dan nog niet. Zo schrijft ze dat ze er rekening mee houdt dat ze misschien naar Polen moeten en dat ze maar beter alvast een lange warme broek moet laten maken."

Lichtpunt in de oorlog: haar liefde voor Wolfgang

In het najaar van 1941 wordt de winkel overgenomen door een Duitser. Thea is woedend en begrijpt het niet, zo leest Mirjam in daar dagboek. "Ze schrijft dat het hún zaak is. Toch blijft de familie hopen op een goede afloop. Ze hechten sterk aan de radioberichten waarin wordt gemeld dat de Duitsers weer een flink pak slaag hebben gehad."

Ook krijgt Thea een relatie met Wolgang Maas: een lichtpuntje in haar leven. Wolfgang ontvlucht Duitsland in 1936 om in Winterswijk aan de slag te gaan als leerling-schilder. Hij leert Thea kennen via de Joodse jeugdclub. Na afloop van een tafeltennistoernooi, waarin ze dubbel met Wolfgang speelt, is er die eerste kus. "Wolfgang krijgt een grote betekenis in haar leven. Ze ziet hem als iemand die veel van haar houdt en dat heeft ze nodig. Ze maken wandelingen en hij is aardig, ondersteunt haar in moeilijke tijden en geeft haar cadeautjes."

Bron: Familie Schwarz

'Hartverscheurend om te lezen'

In 1942 begint grootschalige vervolging. Joden moeten voortaan een gele ster dragen en velen duiken onder. Zo ook Thea, die na een aantal omzwervingen bij boeren in Friesland belandt. Daar hoort ze dat haar ouders en zus Lies naar Westerbork zijn gegaan. Het is een van de meest hartverscheurende fragmenten in haar dagboek.

"Ik vond dat een heel naar stuk om te lezen. Ze begint overal aan te twijfelen. Ze vraagt zich af of alle Joden door Hitler worden verdelgd, of zij dan ook wordt verdelgd? Ook uit ze haar liefde voor haar ouders, waarmee ze het niet altijd even makkelijk had. Het raakte mij en ik moest het maanden wegleggen, want ik wist hoe het verhaal zou aflopen", vertelt Mirjam.

Thea is eenzaam in Friesland

Thea heeft soms positieve momenten in Friesland, maar haar zwaarmoedige kant krijgt de overhand. Ze moet wennen aan het eenvoudige boerenleven, mag niet naar buiten en heeft vaker het gevoel dat ze het niet goed doet. Maar bovenal is ze eenzaam. Ze mist Wolfgang, die in Amsterdam is ondergedoken.

Hij schrijft haar tientallen brieven, die bewaard zijn gebleven. "Het zijn bemoedigende brieven, waarin hij ook een beetje docerend aanwijzingen geeft. Het zijn ook liefdesbrieven. Hij noemt haar 'lieve meid' en spiegelt haar voor dat het allemaal goed komt. Ze zouden trouwen, kinderen krijgen en naar Brazilië gaan, waar de ouders van Wolfgang wonen. Heel hoopvol. Die brieven betekenen veel voor Thea. Als ze een paar dagen geen brief heeft gehad, is ze bezorgd over Wolfgang."

Bron: Familie Schwarz

'Zeven mooie dagen'

In de brieven moedigt Wolfgang Thea aan om naar Amsterdam te komen. In Friesland raadt iedereen haar dat af. De razzia's in Amsterdam zijn in volle gang en Joden worden overal opgepakt. Maar in december 1943, bijna 1,5 jaar nadat nadat Thea en Wolfgang elkaar voor het laatst hebben gezien, neemt Thea toch de fatale beslissing.

Het is haar eigenzinnigheid en het verlangen naar Wolfgang die haar drijft. Ze reist onder valse naam naar Amsterdam en belt aan op de Bestevaerstraat. "Wolfgang schrikt zich rot als hij opendoet, maar meteen daarna zijn er 7 mooie dagen, waarin Thea het geluk beschrijft dat ze voelt nu ze zijn verenigd."

De onleesbare laatste krabbels

Maar hun geluk duurt niet lang. Waarschijnlijk zijn de twee verraden. Op 14 december 1943 vallen de SD-mannen het pand binnen. Thea, Wolfgang en vier andere onderduikers worden afgevoerd. De dagboeken blijven liggen en belanden na de oorlog bij de zus van Thea (Betty, de moeder van Mirjam Schwarz). De laatste bladzijde van het dagboek is vol gekalkt met onleesbare krabbels. Mirjam heeft geprobeerd ze te ontcijferen, maar dat is niet gelukt. "Het lijkt alsof ze in het donker nog snel wat heeft willen opschrijven, alsof ze zich ergens had verstopt, maar dat ze toen is ontdekt."

Thea en Wolfgang belanden via Westerbork in de Poolse vernietigingskampen. Thea wordt in januari 1944 bij aankomst in Auschwitz meteen vermoord. Wolfgang belandt in een werkkamp, waar hij later zal overlijden. "Eigenlijk is de hunkering naar liefde haar fataal geworden. Als zij in Friesland was gebleven, had ze de oorlog waarschijnlijk overleefd, zoals mijn moeder."

Jarenlang deed Mirjam Schwarz onderzoek naar de personen en gebeurtenissen uit Thea's dagboek. Ze heeft het leven van Thea en de Joodse gemeente in Winterswijk gebundeld in een boek, dat ze samen met journalist Hans Bouman schreef.