Moet Rotterdam een referendum houden voor de nieuwe burgemeester? 'In het verleden geen succes'

Rotterdam zoekt een nieuwe burgemeester en roept daarbij de hulp in van inwoners. Maar waarom zouden die moeite doen als uiteindelijk de gemeenteraad beslist? Tijd om het idee van een gekozen burgemeester weer af te stoffen? "Geeft gevoel van inspraak."

Over een half jaar vertrekt Ahmed Aboutaleb als burgemeester. De Rotterdammers mogen zich in beperkte mate bemoeien met zijn opvolger: op dit moment loopt er een online enquête over de eigenschappen die de nieuwe burgemeester moet hebben. De uitkomsten hiervan worden meegewogen bij het opstellen van het functieprofiel.

Op 'burgemeesterstoer'

Maar alleen een enquête over de nieuwe burgemeester gaat Leefbaar Rotterdam, de grootste partij in de stad, niet ver genoeg. "Je neemt je inwoners niet serieus", vindt fractievoorzitter Ingrid Coenradie. "Ik denk dat wij heel veel mensen in Rotterdam hebben, van zuid tot noord en van oost tot west, die daar echt over zouden kunnen meepraten."

Om inwoners meer inspraak te geven organiseert de lokale partij daarom een eigen 'burgemeesterstoer'. In alle uithoeken van de gemeente, van Hoek van Holland tot Rotterdam-Zuid, haalt de partij op wat welk soort bestuurder de Rotterdammers straks als burgemeester willen hebben.

Bron: EenVandaag

Direct of indirect?

Uit haar gesprekken op straat concludeert Coenradie dat het belangrijk is om burgers mee te laten praten. Ze zou het liefst nóg een stap verder gaan: een door het volk gekozen burgemeester. "Dat geeft toch het gevoel van nog meer inspraak. En nog meer: dit is echt ook mijn beslissing. Dit wordt ónze burgemeester."

Maar is een benoemde burgemeester daarmee automatisch 'ondemocratisch'? Dat is te kort door de bocht, denkt universitair hoofddocent aan Tilburg University Niels Karsten. Hij deed meerdere onderzoeken naar de rol van burgemeester. Indirect is de stem van het volk namelijk bepalend, benadrukt hij. "Iedereen in Nederland kan solliciteren. En dan is het de gemeenteraad, de representatie van de bevolking, die de burgemeester kiest."

Referenda in acht plaatsen

Hoewel burgemeesters in Nederland officieel door de Kroon benoemd worden, zijn er in het verleden wel proeven geweest met gekozen burgemeesters. Tussen 2002 en 2008 werden er in acht plaatsen raadgevende referenda gehouden, waarbij inwoners konden kiezen tussen twee kandidaten. Onder meer in Leiden, Zoetermeer en Eindhoven mochten mensen naar de stembus.

"Dat was eigenlijk geen succes. De opkomst was daar steeds heel laag", blikt Karsten terug. Dieptepunt was de burgemeestersverkiezing in Utrecht in 2007. Aleid Wolfsen kreeg een meerderheid van de stemmen, maar de uitslag werd ongeldig verklaard vanwege de lage opkomst van slechts 9 procent, terwijl 30 procent als minimum was gesteld. Desondanks werd Wolfsen uiteindelijk toch burgemeester van Utrecht.

Eerste gekozen burgemeester

Succesvoller was de eerste proef: bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2002 mochten inwoners in Best en Vlaardingen tegelijkertijd ook voor een nieuwe burgemeester stemmen. Toen werd de minimumopkomst wél gehaald. In Vlaardingen profileerde kandidaat Tjerk Bruinsma zich als 'de fietsende burgemeester' en won het referendum.

Uiteindelijk bleef Bruinsma na zijn uitverkiezing 11 jaar burgemeester van de Zuid-Hollandse stad. Toch is hij geen fan van een gekozen burgemeester: "Op het moment dat je de burgemeester rechtstreeks laat kiezen, dan denken de inwoners dat ze de baas kiezen van de gemeente. En dat geeft heel veel onduidelijkheid."

'Valse beloftes gedaan'

Zo voelde Bruinsma zich genoodzaakt om 6 weken lang campagne te voeren. Daarbij maakte hij zich ook schuldig aan valse beloftes, erkent hij: "Je laat je verleiden tot het doen van inhoudelijke uitspraken." Zo wilde hij graag een jeugdvoorziening creëren in Vlaardingen. "Dan doe je zo'n uitspraak, maar vervolgens gaat natuurlijk een wethouder over de jeugd en de jeugdvoorzieningen. En niet de burgemeester."

"Ik geloof dat er pas na 10 jaar een jeugdvoorziening is gekomen", blikt Bruinsma terug. "En de kranten kopten toen: 'Het heeft lang geduurd voordat de burgemeester zijn toezegging heeft kunnen waarmaken.' Maar dat heb ik natuurlijk niet gedaan."

Verbinding boven politiek?

Universitair hoofddocent Karsten denkt dat een verkiezing ervoor zorgt dat het ambt van burgemeester een té politieke functie wordt. "Het is een gevaar dat de burgemeester politiseert en bijvoorbeeld iets sneller in conflict komt met een gemeenteraad. En dan eigenlijk alleen komt te staan. Dat is wel een risico."

"Het liefst zijn ze wat onafhankelijker en wat verder van de partijpolitiek", legt Karsten uit. De onderzoeker zegt dat zorgen voor verbinding in de gemeenteraad en in de samenleving de voornaamste rol van een burgemeester is. "En dan is het niet handig als je een hele sterke politieke kleur hebt of met één groep in de samenleving wordt geassocieerd."

Rol van ambt veranderen

Hij voelt er daarom weinig voor om de benoemingsprocedure helemaal open te gooien. Dat past ook niet bij de huidige rol, vindt Karsten. "De burgemeester in Nederland is niet zo machtig. De gemeenteraad bepaalt de koers en de burgemeester voert uit. Alleen op het gebied van openbare orde en veiligheid heeft de burgemeester een grotere rol."

Oud-burgemeester Bruinsma vindt dat als burgemeesters direct gekozen worden, ook de rol van het ambt moet veranderen. "Als je zoiets zou willen doen, dan moet je denk ik veel veranderingen doorvoeren in de wetgeving, namelijk dat de burgemeester bijvoorbeeld zelf zijn of haar wethouders kiest."

Aboutaleb niet altijd populair

Hoe de procedure er in de toekomst ook precies uit komt te zien, in Rotterdam wordt voorlopig op traditionele wijze naar een opvolger voor Aboutaleb gezocht. De PvdA'er werd in 2009 benoemd tot burgemeester van de havenstad. 15 jaar later is populairder dan toen hij aantrad, constateert Karsten.

"Hij heeft het in het begin heel lastig gehad, ook vanwege zijn migratieachtergrond", vertelt hij. "Dat viel bij bepaalde partijen niet goed. Vervolgens volgden de strandrellen in Hoek van Holland waar een dode bij viel. Hij heeft echt in dat ambt moeten groeien."

'Behoefte stem te laten horen'

Was Aboutaleb destijds ook burgemeester van Rotterdam geworden als er een referendum was gehouden? Leefbaar-fractievoorzitter Coenradie denkt van niet. "Mensen hadden niet daarvoor gekozen", zegt ze stellig.

En ondanks de slechte ervaringen met de pilots, vindt ze dat het burgemeestersreferendum nog een kans verdient: "Ik denk dat je ziet bij elke verkiezing die er is, ook bij de meest recente verkiezingen, dat mensen heel duidelijk een behoefte hebben om hun stem te laten horen."