De Inspectie Justitie en Veiligheid (IJV) oordeelt snoeihard over minister Marjolein Faber en COA: het aanmeldcentrum in Ter Apel functioneert niet en is gevaarlijk. Dat blijkt uit een brief die de Inspectie in december naar de minister stuurde.

De Inspectie concludeert dat medewerkers en bewoners ernstige veiligheidsrisico's lopen. Ondanks dat er al 2 jaar toezicht is en er al meerdere waarschuwingen zijn gegeven, zijn er weinig verbeteringen in het aanmeldcentrum.

Brandveiligheid ernstig in gevaar

Door het gebruik van tijdelijke overnachtingsruimtes (portocabins) op het terrein van het aanmeldcentrum ontstaan onveilige situaties, vooral op het gebied van brandveiligheid. Dat dit in de afgelopen maanden regelmatig gebeurde, is opgemerkt door de Inspectie.

Ondanks dat het aantal asielaanvragen in Nederland momenteel lager is in vergelijking met voorgaande jaren leiden kleine schommelingen in de instroom of de vertraagde oplevering van een reguliere opvanglocatie nog steeds snel tot noodsituaties. Zo moesten in september opnieuw asielzoekers overnachten in ruimtes die niet voldoen aan de minimale veiligheidseisen en vergunningen die noodzakelijk zijn voor overnachtingen.

Onduidelijkheid over veiligheidsrisico's

Een ander probleem is dat het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) vaak niet weet wie er in de opvang verblijven. Bij toenemende drukte duurt het lang voordat asielzoekers worden bevraagd over hun achtergrond. Hierdoor is het niet duidelijk of iemand een veiligheidsrisico vormt.

En de constante noodsituaties in Ter Apel vereisen een structurele inzet van de politie, wat ten koste gaat van de reguliere politieactiviteiten, ziet de Inspectie van het ministerie van Justitie & Veiligheid.

Kinderen zonder onderwijs

Door te weinig opvangplaatsen verblijven veel asielzoekers in externe wachtlocaties. Soms moeten ze daar 3 tot 6 maanden blijven, terwijl de opvang eigenlijk maar voor een aantal dagen is bedoeld. Hans Faber is hoofdinspecteur van de Inspectie en maakt zich daarover zorgen. Zo zijn die locaties geschikt voor maar 3 tot 10 dagen. "Dat betekent dat ze nu in voorzieningen verblijven waar het COA eigenlijk niet goed kan zorgen voor die mensen."

Er is geen toegang tot formeel onderwijs, onvoldoende rust en privacy, onvoldoende aanbod van gevarieerd eten en een erg beperkt aanbod aan speelruimten of activiteiten. Dit is volgens de Inspectie negatief voor het fysieke en geestelijke welzijn van de asielzoekers en werkt onveiligheid in de hand.

Te veel mensen in opvang

Tussen oktober 2023 en oktober 2024 verbleven er tussen de 2.000 en 2.200 mensen op het terrein van het aanmeldcentrum in Ter Apel. Met uitzonderingen, zoals nu ook, waarbij het aantal 1.900 is. Het maximaal aantal mensen dat in het aanmeldcentrum mag verblijven is 2.000.

Ongeveer 200 mensen verblijven op een externe nachtopvanglocatie, maar slapen daar alleen maar. Hierdoor ligt het aantal mensen op het terrein overdag rond de 2.400. Daarnaast verblijven er zo'n 760 mensen in externe wachtlocaties. Daardoor ligt het aantal maandenlang veel te hoog.

Geen structurele oplossing na 2 jaar

Het is niet de eerste keer dat de Inspectie ernstige zorgen uit over de situatie in het aanmeldcentrum in Ter Apel. Eerder werden al waarschuwingen gestuurd in juni 2024 en december 2023.

De Inspectie houdt al meer dan 2 jaar toezicht op Ter Apel. Ondanks enkele maatregelen van het COA, zoals extra beveiligers en het instellen van een stil alarm, blijft de situatie onveilig. Er zijn geen structurele oplossingen gevonden.

Verbeterpunten

De Inspectie heeft een aantal belangrijke verbeterpunten aangegeven die het COA zou moeten doorvoeren om de situatie te verbeteren. Dit betreft onder andere de fysieke veiligheid van de gebouwen en de omgeving, maar ook de sociale veiligheid, waarbij een betere aanpak van incidenten en bescherming van kwetsbare groepen heel belangrijk is.

Hoofdinspecteur Faber vult aan: "En daarom is het zo belangrijk dat beleid, dat geschreven woorden ook van het papier komen en daadwerkelijk tot verandering gaan leiden."

Veiligheidsprotocollen nodig

Daarnaast moeten er adequate veiligheidsprotocollen en werkprocessen komen voor het omgaan met incidenten. Ook is er meer aandacht nodig voor de zorg van de bewoners, waaronder psychologische ondersteuning, en voor het welzijn van het personeel, dat zowel fysiek als mentaal ondersteund moet worden.

In de komende periode moeten er stappen worden gezet om de opvangomgeving veiliger te maken. Het COA werkt aan een herinrichting in Ter Apel, inclusief een hek- en cameraplan, en een nieuw visitatiebeleid. Minister Marjolein Faber van Asiel en Migratie heeft de alarmerende brief van de Inspectie sinds 16 december 2024 in haar bezit.

Inspectie oordeelt keihard over COA én asielminister Faber

Taghi, Holleeder, Razzouki: de gevaarlijkste Nederlandse criminelen verblijven allemaal in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught, oftewel de EBI. De inrichting heeft het hoogste beveiligingsniveau. We vroegen wat jullie erover willen weten.

Vlakbij de zwaar beveiligde gevangenis in Vught is afgelopen vrijdag een zittingszaal geopend voor strafzaken. Het is een maatregel om vluchtgevaarlijke gedetineerden minder vaak te hoeven vervoeren, want dat is peperduur en heeft grote risico's voor de veiligheid.

Beveiliging aanscherpen

"Tijdens een verplaatsing is er het risico dat een gedetineerde een ontsnappingsmogelijkheid vindt, meer dan wanneer iemand binnen de gevangenismuren blijft", verklaart woordvoerder Charlotte Hees van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI).

De opening van de zittingszaal past in een bredere politieke beweging om de beveiliging rond zware criminelen verder aan te scherpen. Het is onder meer een reactie op incidenten waarbij criminelen ondanks hun detentie vermoedelijk toch contact onderhielden met de buitenwereld.

Is er wel personeel voor een nieuwe EBI?

Tweede EBI in Vlissingen

De afgelopen jaren hebben we gemerkt dat er meer hoogrisico-gedetineerden zijn die hun criminele handelen proberen voort te zetten vanuit hun cel, zegt de woordvoerder van de Dienst Justiële Inrichtingen. Het is ook de reden dat er een extra EBI wordt gerealiseerd op het nieuwe Justitieel Complex in Vlissingen, dat naar verwachting in 2030 klaar is.

Advocaat Geert-Jan Knoops, die vaak in de EBI is geweest, stelt vast: "Er is in de samenleving een toenemende toestroom aan georganiseerde criminaliteit, de aard van het strafrecht is veranderd. Er is daardoor meer behoefte ontstaan aan een tweede EBI."

Druk op capaciteit

Op dit moment is er één EBI in Nederland, in de Penitentiaire Inrichting (PI) in Vught. Die heeft plek voor 24 gedetineerden, verdeeld over verschillende afdelingen. Naast de geplande bouw van een nieuwe EBI in Vlissingen wordt ook de capaciteit in Vught uitgebreid, met twaalf extra cellen.

Er is veel druk op de capaciteit in het gevangeniswezen, zowel wat betreft personeelstekorten als celtekorten, maar op deze groep wordt niet bezuinigd, laat de woordvoerder van de DJI weten.

Wat maakt de EBI anders dan een gewone gevangenis?

Afgezonderd van elkaar

Wat maakt zo'n EBI nu anders dan andere plekken waar gedetineerden verblijven? Het belangrijkste verschil is de doelgroep die erin zit, legt de woordvoerder uit. In de EBI komen vooral gedetineerden terecht die een grote rol speelden in georganiseerde criminaliteit, en die bijvoorbeeld een crimineel netwerk aanstuurden.

"Hierdoor zijn we er in de EBI niet alleen mee bezig dat deze gedetineerden - plat gezegd - achter slot en grendel blijven, maar willen we ook voorkomen dat ze hun criminele netwerk vanuit de gevangenis blijven aansturen."

Volledig afgezonderd

Om dat te voorkomen, is er strenge controle op de gedetineerden. "Het meest essentiële verschil is dat een gedetineerde in de EBI volledig afgezonderd is van andere gedetineerden", vertelt Knoops.

"In gewone gevangenissen mogen gedetineerden met elkaar socialiseren. Bijvoorbeeld gezamenlijk naar de luchtplaats gaan of sporten. Dat is in de EBI vrijwel niet het geval."

Hoe wordt hulp van buitenaf tegengegaan?

Contact met buitenwereld

Woordvoerder Hees legt verder uit dat gedetineerden in de EBI absoluut niet samen in één cel geplaatst worden, zoals dat in andere gevangenissen soms wel gebeurt. De gedetineerden in de EBI kunnen heel soms even samen koken of tegelijkertijd sporten. Maar dan wordt er goed gekeken wie met wie mag, en wie zeker niet.

De afgelopen jaren is er ook meer afstand gekomen in het contact tussen de bewaarders en de gedetineerden. Om bewaarders zelf beter te beschermen.

Controle bij telefoongesprekken

Telefoongesprekken met de buitenwereld zijn bovendien streng geregeld. In andere gevangenissen is er vaak een grotere belzaal en algemenere controle. Maar bij de EBI is die controle één-op-één: om te bellen met een gedetineerde in de EBI, moet de beller onder begeleid toezicht naar een andere gevangenis komen. Zodat nauw in de gaten kan worden gehouden wie met wie belt.

Ook zijn de bezoekregels streng: je kunt niet zomaar even op bezoek bij iemand in de EBI.

'Bizar streng'

Volgens Hees is de EBI 'bizar streng'. Ze zegt: "Niemand wordt een momentje losgelaten. De gedetineerden zijn helemaal in hun eentje. En hoewel het natuurlijk terecht is dat ze daar verblijven, is het een heel naar regime om in te zitten."

In 2023 stelde het anti-foltercomité van de Raad van Europa dat de veiligheidsmaatregelen in de EBI 'buitensporig' streng waren.

Ieder jaar opnieuw beoordeeld

De woordvoerder benadrukt dat goed verantwoord moet blijven waarom maatregelen in de EBI nodig zijn. "Dienst Justitiële Inrichtingen staat ook voor een humaan detentiebeleid. Dus bij zo'n streng regime als in de EBI moet je verantwoorden of het noodzakelijk is dat iemand daar verblijft. En als iemand er al langer verblijft: of het niet afgebouwd kan worden. Soms kunnen gedetineerden naar een iets minder zwaar beveiligde inrichting, de Afdeling Intensief Toezicht (AIT)."

Ieder jaar worden de gedetineerden daarom opnieuw beoordeeld. Dat gebeurt onder meer op basis van adviezen van de gevangenisdirecteur.

Cameratoezicht op advocaten

Dan zijn er nog de advocaten die contact hebben met gedetineerden. Ook op dat contact is het toezicht strenger geregeld dan in andere gevangenissen. "In een gewone gevangenis kun je als advocaat gewoon met je cliënt aan een tafeltje zitten, kun je dossiers over en weer uitwisselen, zodat de gedetineerde kan meelezen", weet Knoops uit eigen ervaring.

"In de EBI wordt een gesprek streng gemonitord", zegt Knoops. "Dat is ook altijd zo geweest, voor zover ik weet. Toen ik ruim 10 jaar geleden iemand in de EBI als cliënt had, was dit ook al zo."

Naar de Eerste Kamer

Onder het vorige kabinet stelde minister Franc Weerwind (Rechtsbescherming) nog scherpere maatregelen in de EBI voor. Hieronder was ook het voorstel om cameratoezicht in te stellen bij gesprekken tussen gedetineerden en advocaten.

In februari 2025 stemde de Tweede Kamer in met de wetswijziging die hiervoor nodig was. Het voorstel moet nu nog langs de Eerste Kamer.

Verdediging moeilijker

Eerder stemde de Tweede Kamer in met wijzigingen die verder gingen dan enkel cameratoezicht, en ook auditief toezicht mogelijk maakte. Na een spoedadvies van de Raad van State werd hiervan afgezien.

"Het scherpe toezicht in de EBI maakt het werk van de verdediging al een stuk moeilijker", zegt Knoops hierover. "Als het toezicht óók nog eens gepaard zou gaan met geluid opnemen en kunnen terugluisteren. Dan zou een advocaat nooit vertrouwelijk informatie kunnen uitwisselen."

'Grenzen van toelaatbare zijn bereikt'

"Dat zou in strijd zijn met het Europese Mensenrechtenverdrag. Zelfs het belang van de veiligheid van de samenleving kan niet opwegen tegen het grote belang dat de wetgever heeft gecreëerd voor ongestoord vrij verkeer tussen advocaat en cliënt", zegt hij.

"Ik denk dat de grenzen van het toelaatbare nu al zijn bereikt met het huidige EBI-regime."

Nog strenger?

De Dienst Justitiële Inrichtingen ziet in principe geen heil in een nog strengere beveiliging in de EBI. "Bij incidenten moet je natuurlijk kijken: hoe wil je dit voorkomen in de toekomst?", zegt de woordvoerder. "En het is goed dat er voor de capaciteit een tweede EBI-vestiging gepland staat. Maar wij zitten niet op de route dat het dagelijks regime van de gedetineerden nu nog strenger moet."

"Het is in de EBI echt al heel streng. Dus de indruk die mensen soms hebben van 'het kan nog wel wat strenger', die klopt niet", zegt ze. "Bovendien moet je ook denken aan wat zo'n extreem streng beleid doet met mensen, wat voor mensen je daarmee maakt. Daar los je niks mee op, zeg maar. Het baat niet."