'In de taal geef je je overleden kind weer kans om te spreken'

Van Vondels Constantijntje tot Van der Heijdens Tonio. Al eeuwenlang schrijven Nederlandse kunstenaars, auteurs en dichters over hun overleden kinderen. Leidse letterkundigen onderzochten de rol van stervende kinderen in de Nederlandse literatuur.

In de Gouden Eeuw voert de worsteling met het geloof de boventoon. Dat ontdekten Olga van Marion en Tim Vergeer samen met mede-onderzoekers tijdens hun studie. “Geloof speelt een grote rol. We zien veel twijfel in de literatuur over dode kinderen”, vertelt Van Marion.

Vondel schreef het bekende gedicht Kinder-lyck over Constantijntje. Het is duidelijk te merken dat hij en zijn vrouw vragen hadden aan God. “Ze worstelden met vragen, zoals: wat gebeurt er met ons kind? Waar is ons kind nu? Dat was in het midden van de 17^e eeuw een heel belangrijke kwestie. Er waren Calvinisten die zeiden dat God van tevoren al had bepaald of een kind naar de hemel of naar de hel zou gaan. Het antwoord van Vondel was daarop: God is geen krokodil die onze kinderen opeet. We kunnen er vanuit gaan dat al die kinderen in de hemel komen.”

Een gedicht voor elk kind

In de loop van de 18^e eeuw komt de nadruk steeds meer te liggen op de ouders. Eerst werd er voornamelijk geschreven over het gestorven kind, later maakte dat plaats voor de rouw van de ouders. “In de 19^e eeuw zie je bij Bilderdijk dat hij naar buiten treedt met zijn verdriet. Bilderdijk verloor elf kinderen. Voor elk kind schreef hij een gedicht”, vertelt Tim Vergeer.  

De huidige tijd kent veel romans over dit onderwerp. Zo schreef Anna Enquist uitgebreid over haar overleden dochter. De schrijfster zelf zei in een eerder interview dat het haar schrijvende hand heeft gericht. Van Marion: “Dat is prachtig uitgedrukt. We herkennen het op verschillende momenten in de geschiedenis. Op deze manier proberen schrijvers hun verdriet vorm te geven.”

Kritieken en verdriet 

Misschien wel het bekendste voorbeeld uit de hedendaagse literatuur is Tonio, geschreven door A.F.Th. van der Heijden. Het boek over zijn verongelukte zoon won de Libris Literatuurprijs en de NS Publieksprijs. Een groot publiek voelde het verdriet van Van der Heijden en zijn vrouw mee. “Tonio heeft veel media-aandacht gekregen. Schrijvers van nu zijn zich daar bewust van zijn. Daar moeten ze zich ook toe verhouden. Ze krijgen veel kritieken, waardoor ze een balans moeten vinden tussen literair bezig zijn met de dood van hun kind en de aandacht van de media. Soms krijg een schrijver het verwijt dat hij of zij er een boek mee wil verkopen en dat moet verschrikkelijk zijn”, aldus Olga van Marion.  

'Schrijven is de manier om je kind levend te houden'

Promovendus Tim Vergeer is diep onder de indruk van het onderzoek dat hij heeft gedaan. Het lezen van andermans verdriet heeft impact. Maar tegelijkertijd is het een troostende vorm: “Schrijven is dé manier om een kind levend te houden. In de taal geef je je kind vorm en krijgt het de kans om weer te spreken. Iets wat de dood onmogelijk maakt. Door de jaren heen is er altijd verdriet. Het wordt alleen anders uitgedrukt. Het geeft troost dat onze voorouders met dezelfde problemen worstelden.”

Het overzichtswerk ‘Van Constantijntje tot Tonio’ is verkrijgbaar in de boekwinkel en online.