Eerst spijt, nu excuses voor slavernijverleden: 'Soms is er een groter gebaar nodig'

Het kabinet is nog steeds van plan om op 19 december excuses aan te bieden voor het slavernijverleden. Nederland betuigde al spijt, maar nu volgen excuses. Volgens onderzoekers heeft dat een andere lading. "Maar het maakt ons niet direct schuldig."

"Excuses voor slavernijverleden zie je nog relatief weinig", vertelt hoogleraar sociale wetenschappen Juliëtte Schaafsma van de universiteit van Tilburg. Samen met collega Marieke Zoodsma onderzocht en analyseerde ze honderden wereldwijde excuses voor mensenrechtenschendingen.

Spijt of excuses

Er zit daarbij een verschil tussen spijt en excuses, legt Schaafsma uit. "In principe ligt spijt aan jezelf. Als je excuses aanbiedt kan de ander nog zeggen 'ik hoef ze niet'. Bij zo'n excuses stel je je ook kwetsbaar op, want je loopt het risico dat de ander daar niet op zit te wachten. In die zin is excuses een explicieter uiting van je spijt."

Soms is spijt dus niet genoeg. "Het is al een grote belangrijke stap", benadrukt ze. "Maar in sommige gevallen is er een groter gebaar nodig."

Nederland betuigde eerder al spijt

Uit het onderzoek van Schaafsma bleek dat mondiaal gezien vaker excuses zijn aangeboden voor misstanden in het verleden. "Vooral de afgelopen jaren", legt ze uit. "Vaak voor dingen in de Tweede Wereldoorlog, maar ook soms voor een rol in de slavenhandel."

Verenigd Koninkrijk, Spanje en Brazilië boden al eens excuses aan voor slavernijverleden of hun rol daarin. Nederland bood echter nog nooit excuses aan voor het slavernijverleden, behalve voor Indonesië specifiek. "We hebben wel spijt betuigd op meerdere momenten. Dat heeft Nederland ook vaker gedaan dan andere landen. Maar spijt is dus iets anders dan excuses."

Excuses en verantwoordelijkheid

Dus wat betekent het nu eigenlijk als je als land excuses aanbiedt? "Bij excuses stel je je kwetsbaarder op, want je neemt het risico dat andere landen het niet accepteren. Het gaat dan ook om het rekenschap afleggen voor dingen die in het verleden zijn gebeurd. Dan ben je niet direct schuldig, maar je neemt verantwoordelijkheid voor het land en legt rekenschap af."

"Excuses gaan ook om erkenning. De nazaten van de tot slaaf gemaakten dragen nog lasten mee van het slavernijverleden. En Nederland heeft als land veel rijkdom opgebouwd. Met excuses erkennen we dat mensen nog nadelen ervaren en leggen we daar rekenschap over af. Maar dat maakt ons niet schuldig."

Polarisatie

Een veelgehoord kritiek is dat excuses voor polarisatie in de samenleving kan zorgen. Volgens Schaafsma is dat echter in veel gevallen onzin. "Wat er vaak gebeurt, is dat het blijft bij sorry en wordt gedaan alsof het boek dicht is. Dan volgt er vooral teleurstelling."

"Politici hebben angst voor polarisatie, maar dat is nergens op gebaseerd. Dat er mensen heel erg voor of heel erg tegen zijn hoort erbij. Dat is de discussie die je in het publieke domein gewoon mag hebben."

'Gemiste kans'

De angst voor polarisatie en discussie over vorm levert veel geharrewar op en mogelijk excuses die niet geaccepteerd worden."Nederland had het eerste land kunnen zijn dat groots excuses had gemaakt", sluit ze af.

"Met samenspraak, eerst onderzoek en herdenking door de koning was het uniek geweest. Maar nu is het een gemiste kans en ik vraag me af of dat nog goed gaat komen."