Nederland leeft nog te ongezond. En al probeert de overheid daar al 4 jaar iets aan te doen, die aanpak slaagt maar nauwelijks. Die conclusie trekt ook Maarten van Ooijen na 6 maanden als verantwoordelijk staatssecretaris: "Er moet een tandje bij."

Het Nationaal Preventieakkoord uit 2018 moet overgewicht, roken en overmatig alcoholgebruik tegen 2040 flink terugbrengen.

'Makkelijker gezegd dan gedaan'

Om dat doel te halen, maakte de Rijksoverheid afspraken met meer dan zeventig partijen, waaronder koepelorganisaties in het bedrijfsleven en sportbonden. Maar nog altijd kampt de helft van de Nederlanders met overgewicht, drinkt meer dan de helft te veel en rookt één op de vijf mensen. Dat blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).

Volgens staatssecretaris Maarten van Ooijen van Volksgezondheid is preventie, het ontmoedigen van een ongezonde levensstijl om ziekten te voorkomen en het aanmoedigen van gezond leven, makkelijker gezegd dan gedaan.

60 miljoen per jaar

Van Ooijen: "Het gaat over het dagelijks leven van mensen, wat ze eten, drinken en roken. Het gaat over hoe mensen opstaan en naar bed gaan. Dus het is niet zo makkelijk om te zeggen: een vingerknip en dan lossen we het probleem wel even op."

Jaarlijks wordt 60 miljoen euro uitgetrokken voor preventie. Dat lijkt veel, maar is maar een schijntje, als je kijkt naar wat er vorig jaar is uitgegeven aan de gehele gezondheidszorg: 125 miljard euro volgens het CBS.

19 doelen niet gehaald

Het RIVM kijkt elk jaar of de afspraken en doelen in het Preventieakkoord gehaald worden. Van de 41 doelen die voor 2021 op de agenda stonden, zijn er maar 22 gehaald. "Er is stevig werk aan de winkel", geeft Van Ooijen dan ook toe.

"De Rijksoverheid moet een tandje bijzetten om meer doelen te gaan halen." Bij de presentatie van het akkoord in 2018 was er direct kritiek dat de plannen veel zachte, sturende maatregelen, maar weinig harde regels en verboden bevatten.

Overgewicht niet naar beneden

Zo blijkt onder andere dat de helft van de volwassenen in 2021 met overgewicht kampte: nog evenveel als bij de invoering van het akkoord. De staatssecretaris maakt zich er zorgen om.

"We willen overgewicht natuurlijk naar beneden brengen. Maar meer mensen krijgen overgewicht dan wij hadden voorzien." Hoe hij de trend toch naar beneden wil krijgen? "Gezonde producten moeten goedkoper worden en ongezonde producten duurder."

Liever vandaag een taks dan gisteren

Een van de maatregelen om overgewicht tegen te gaan is een suikertaks, een belasting op ongezonde producten. Bij de onderhandelingen in 2017 mocht de voedings- en alcoholindustrie meepraten. Volgens hoogleraren gezondheidsrecht Brigit Toebes en Jos Dute kwam de suikertaks er om die reden toen niet.

Staatssecretaris Van Ooijen had liever gisteren een suikertaks ingevoerd dan vandaag: "Maar met dit soort belastingmaatregelen kost het gewoon tijd. Het kost tijd om het goed neer te zetten. Als je een taks eenmaal invoert, dan moet die ook voor iedereen goed werken. Voor de industrie, die het moet voorbereiden, maar ook voor de consument, want die moet er gezonder van worden."

Groente en fruit

Ook een lager btw-tarief op groente en fruit is er niet. Volgens Van Ooijen omdat het regelen daarvan simpelweg tijd kost.

"Je hebt een appel en die zal eronder vallen. Maar schil en pureer je die en doe je hem vervolgens in een potje, valt die dan ook nog onder het lage btw-tarief? Daar gaan we naar kijken. Ik zou willen dat we het sneller hadden, maar dat hebben we niet."

Roken

Naast voeding is ook roken een gebied waar nog veel te winnen valt. De accijnzen zijn gestegen, sigarettenautomaten zijn verdwenen uit de kroeg, sigarettenpakjes kregen enge foto's en er zijn veel rookvrije plekken bijgekomen, zoals het schoolplein.

Maar waar 22 procent rookte in 2018, is dat slechts gedaald naar 21 procent in 2021. Longarts Wanda de Kanter noemt het preventiebeleid daarom 'mislukt'. Nog iedere dag beginnen jongeren met roken. "We bereiken de jongeren niet en dat moet veel beter."

'Schepje er bovenop'

Staatssecretaris Van Ooijen is het niet met De Kanter eens dat het rookpreventiebeleid mislukt is. "Ik heb Wanda hoog zitten, maar dit is wel een heel stellige uitspraak. Want juist op roken, zo zegt het RIVM ook, is een aantal doelen wel gehaald. Maar we halen niet het doel om in 2040 op 5 procent rokers uit te komen. Dus in die zin heeft ze gelijk. Daar moet een schepje bovenop. Aan de andere kant, er is wel degelijk een afname, en die is trendmatig."

Overall zijn we wat het Preventieakkoord betreft nog niet waar we moeten zijn, zegt Van Ooijen. "Er moeten meer doelen worden gehaald." De staatssecretaris stuurt voor het eind van dit jaar een brief naar de Tweede Kamer waarin hij extra maatregelen zal aankondigen om roken, drinken en ongezond en veel eten verder te ontmoedigen.

President Donald Trump zette deze maand een Salvadoriaan de VS uit. Dat mocht niet, bleek achteraf. Het Hooggerechtshof eist nu dat de president deze uitzetting terugdraait. Maar Trump weigert. Dit zorgt voor woede in het land, ook bij zijn kiezers.

Trump negeert vaker de uitspraken van rechters, maar nooit eerder een van het Hooggerechtshof. Toch lijkt het alsof zijn houding tegenover het hoogste rechtsorgaan in de Verenigde Staten geen gevolgen zal hebben. En hierdoor rijst de vraag: is de wet nog wel wat waard in de VS? We vroegen het aan Amerika-verslaggever Tom van 't Einde.

1. Wat is er precies gebeurd in de Verenigde Staten?

"Het gaat dus om Kilmar Abrego Garcia die legaal in Amerika verbleef. Hij woonde met zijn vrouw en kinderen in de staat Maryland en is eigenlijk zomaar opgepakt en op het vliegtuig gezet, zonder een proces", legt Van 't Einde uit.

Abrego Garcia werd op bevel van president Donald Trump naar een terreurgevangenis in El Salvador gevlogen. Maar achteraf blijkt dat dit wettelijk niet mag. "En daarvan heeft Trump al gezegd: dat was een fout, hadden we nooit moeten doen", weet Van 't Einde. "En dat is heel bijzonder, dat Trump zelf toegeeft dat hij fout zit. Het is uniek."

2. Wat wordt er gedaan om deze fout recht te zetten?

"Het Hooggerechtshof heeft gezegd dat dit niet klopt", antwoordt de Amerika-verslaggever. Het is dan ook de bedoeling dat Abrego Garcia terugkeert naar de Verenigde Staten. Maar dat is tot nu toe nog niet gebeurd. "Trump weigert dit te doen. Hij zegt dat hij officieel niet bij machte is om deze man terug te halen uit El Salvador." Alleen daar blijkt niets van te kloppen.

"Trump en de Amerikaanse regering betalen voor de gevangenen die ze in deze gevangenis in El Salvador stoppen. Daar gaat zo'n 6 miljoen aan Amerikaans geld naartoe. Ook heeft hij een heel goede band met de president van El Salvador, Nayib Bukele. Die was gister zelfs nog in het Witte Huis. Dus als Trump zegt dat die meneer per direct moet worden teruggevlogen, dan is dat zo geregeld. Maar hij wil dat niet en negeert hier dus ook de uitspraak van het Hooggerechtshof mee. En dat is wel echt uniek."

3. Waarom kiest Trump ervoor om deze uitspraak te negeren?

Volgens Van 't Einde heeft dit vooral te maken met dat Trump meer macht wil hebben dan hij daadwerkelijk heeft. "Hij wil kijken hoe ver zijn macht echt reikt. Als president wil hij veel meer macht hebben dan hij eigenlijk heeft vanuit zijn ambt, dus probeert hij dit op zoveel mogelijk vlakken uit te breiden en te kijken óf er wordt ingegrepen."

"En als hij hier vrijspel krijgt dan geeft hem dat ook weer ruimte op andere gebieden", denkt de verslaggever. "Dus het is eigenlijk gewoon een spel dat hij speelt."

4. Zijn andere Republikeinen het eens met Trumps?

"Hij wil dat iedereen loyaal is aan hem, dat niemand iets tegen hem durft in te gaan", zegt Van 't Einde. En dat geldt ook voor zijn partijgenoten. Wie hem tegenspreekt raakt vaak zijn of haar baan in de politiek kwijt. Mochten ze het niet eens zijn met de president, zullen ze dat dus niet makkelijk uiten.

"Vroeger waren er mensen die zich durfden uit te spreken tegen Trump zijn plannen, maar die zijn nu allemaal weg. Zij zijn allemaal bang voor hem. Zijn minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio bijvoorbeeld, die was vroeger heel kritisch maar die is nu bang om een onvertogen woord over Trump uit te spreken." Wat Trump doet is volgens de Amerika-verslaggever dan ook 'pure intimidatie'.

5. Wat betekent dit voor de democratie in de VS?

Als er niemand ingrijpt, kan dit volgens de verslaggever grote gevolgen hebben voor burgers van de Verenigde Staten. "Hij kan dan alle wetten in de wind gaan slaan. En als hij er zin in heeft kan hij ook Amerikaanse staatsburgers het land uitzetten of deporteren naar een andere gevangenis, zonder enig proces."

De Amerikaanse president heeft eerder al laten weten hier best voor open te staan, weet Van 't Einde. "Het kan dus elke Amerikaan die een politieke tegenstander van Trump is overkomen. Het is nu nog niet zover, maar dat is wel wat er op het spel staat."

6. Is er hier al iets van te merken in de maatschappij?

Volgens Van 't Einde wel. Hij noemt als voorbeeld Donald Trumps eis aan de prestigieuze Amerikaanse universiteit Harvard. "Daar wil hij bepalen wat voor lessen ze geven, ze mogen geen diversiteitsbeleid meer hebben en pro-Palestijnse demonstraties moeten worden verboden."

Harvard weigert dit tot nu toe te doen. Als tegenreactie heeft de regering maandag 2,2 miljard dollar aan overheidsgeld voor de universiteit bevroren. Dit komt neer op zo'n 1,9 miljard euro. "De democratie is dus zeker in gevaar."

7. Is er iemand die Trump kan tegenhouden?

Dat kan nog weleens moeilijk worden, denkt Van 't Einde. Ook noemt hij het gedrag van Trump tegenover het Hooggerechtshof gek: "Het bestaat nota bene voor een heel groot deel uit conservatieve rechters. En drie van de zes heeft hij zelf benoemd. Dus een meerderheid staat helemaal aan Trump zijn kant." Maar zelfs daar wil de president dus niet naar luisteren. "De 'checks and balances', zoals dat zo mooi heet, die in een democratie zijn verweven die werken straks misschien dus niet meer."

8. Wat betekent dit voor het bondgenootschap tussen Europa en Amerika?

"Die vriendschap zijn we natuurlijk sowieso aan het verliezen", antwoordt Van 't Einde. "Amerika heeft zich altijd opgesteld als voorbeeld van hoe je een democratie kan inrichten. Ze hebben zichzelf ook jarenlang verkocht aan de rest van de wereld, maar die tijd is wel voorbij."

Maar bondgenoten zijn we nog wel en dat zullen we voorlopig nog blijven, voorspelt hij. "Europa is ook heel opportunistisch. Als we geld kunnen verdienen, dan zijn we ook bondgenoten met dictators en autocraten. Dus stel dat het echt die kant opgaat met de Verenigde Staten, dan kunnen we dat nog prima blijven."

De opvang van Oekraïners in Nederland loopt spaak. Er is acuut meer geld nodig. De twaalf Commissarissen van de Koning en een delegatie van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten houden daarom donderdagochtend spoedberaad met asielminister Faber (PVV).

Gemeenten kunnen de voortdurende en oplopende vraag naar opvanglocaties voor Oekraïners niet bijbenen. Daardoor worden Oekraïense gezinnen die net in Nederland aankomen vaak van het kastje naar de muur gestuurd, van de ene gemeente naar de andere. In het uiterste geval kan het Rode Kruis een hotelovernachting aanbieden aan gezinnen, ouderen of zieke mensen.

121.000 Oekraïners in Nederland

Inmiddels hebben ruim 121.000 Oekraïners zich geregistreerd bij Nederlandse gemeenten. Dat is het hoogste aantal sinds de invasie van Rusland in Oekraïne in februari 2022. Het 'record' wordt van maand tot maand verbroken, mede omdat er bijna geen uitstroom is.

De afspraak donderdag tussen alle Commissarissen van de Koning en de minister is heel kort tevoren gepland. Om de volle agenda's te omzeilen, gaat het om een online overleg. Al om half negen 's ochtends begint de bespreking.

Geen helder plan

"Hier in Utrecht zitten we helemaal vol. We hebben het laatste bed deze week moeten vergeven", zegt Rachel Streefland. Zij is wethouder in Utrecht en verantwoordelijk voor de portefeuilles Asiel en Integratie.

"Er is nergens meer plek. Het grote vraagstuk is nu dat we of bestaande locaties moeten verlengen of nieuwe locaties moeten vinden. En er komt geen enkele helderheid hoe we dat moeten doen. We zijn bang dat het gaat leiden tot mensen op straat."

'Wegkijken kan echt niet meer'

Streefland is ook bestuurslid van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten en zit donderdag bij het spoedoverleg met de asielminister. De provincies en de gemeenten willen dat minister Faber op korte termijn helderheid geeft over de financiering van nieuwe locaties of die verlengd moeten worden.

"Wegkijken kan echt niet meer. We moeten voorkomen dat mensen op straat komen, terwijl het echt vaak om vrouwen en kinderen gaat. We hebben ons te verhouden tot de Europese wetgeving dat mensen moeten worden opgevangen als mensen in oorlog zijn."

Tientallen vluchtelingen per week

Regiomanager Midden-Nederland van het Rode Kruis Cora Gerritsen, ziet wat het betekent dat gemeenten geen ruimte meer hebben. "We ontvangen enkele tientallen mensen uit Oekraïne elke week. Sinds de Jaarbeurs is gesloten in augustus vorig jaar en omdat ze niet bij gemeenten terecht kunnen, komen ze als laatste kans bij het Rode Kruis, ook hier in Utrecht."

"En dan lopen ze hier binnen met koffers, met een kind op de arm, oud, jong, of ziek. Op die manier komen ze hier aan en dan hopen ze nog ergens een plekje te vinden."

Laatste hoop

"We luisteren naar hun verhaal, waar ze vandaan komen, wat ze hebben meegemaakt onderweg, we laten ze even bijkomen", gaat Gerritsen verder. "En we kijken dan of we een plekje voor ze kunnen vinden. Inmiddels zijn ze dan al bij een gemeente geweest, bij verschillende gemeenten soms, en daar is het niet gelukt."

"En daar horen ze: er is geen plek meer in Nederland. En dan bellen we met de Veiligheidsregio's of locaties in het land, die wij goed kennen, of er wellicht tóch nog plek is. We willen met z'n allen graag dat er via gemeentes plekken gevonden worden. Maar het lukt gewoon niet meer. En dan is het Rode Kruis voor deze mensen de laatste strohalm."

'Er is nog steeds geweld'

Waarom er nu, 3 jaar na het uitbreken van de oorlog, nog steeds mensen uit Oekraïne naar Nederland komen? "Er is nog steeds geweld", antwoordt de regiomanager.

"We hebben afgelopen weekend gezien wat er in Soemy gebeurd is. En dat is op verschillende plekken in Oekraïne nog steeds aan de gang. Mensen beslissen nog steeds om hun land te verlaten en komen dus ook naar Nederland."