Provincie Gelderland overtrad regels voor staatssteun bij uitkoop 14 boerderijen: 'Risico dat boeren moeten terugbetalen'

Bij de aankoop van zeker 14 Gelderse boerderijen is sprake van mogelijk verboden staatssteun en dat is vooraf niet gemeld. Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag. Daardoor lopen de boeren een groot financieel risico.

De provincie Gelderland heeft op twee momenten besloten de Europese Commissie niet in te lichten en heeft daarom volgens staatsrechtsdeskundigen Europese staatssteunregels geschonden. Dat blijkt uit een geheim document, dat in handen is van EenVandaag.

Informatie bewust stilhouden

'NIET OPENBAAR', staat er in kapitalen boven een document van het provinciebestuur van Gelderland uit februari 2023. Daarin wordt beschreven dat de aankoop van 13 boerenbedrijven volgens Europese regelgeving niet door de beugel kon.

De gedeputeerden besluiten dit vervolgens stil te houden en de informatie met niemand te delen, in de hoop dat de Europese Commissie er niet achteraan zou gaan. Uit het onderzoek blijkt dat de aankoop van nog een boerderij niet is gemeld. De rekening kan uiteindelijk bij de veertien betrokken boeren terechtkomen, mocht Europa oordelen dat de uitkoop niet volgens de regels is verlopen.

Boeren uitgekocht voor tientallen miljoenen

In het begin van de stikstofcrisis waren er meerdere regelingen, onder meer waarmee provincies boerderijen uitkochten om de stikstofuitstoot terug te dringen. Gelderland kocht vanaf 2020 zeker vijf vleeskalverhouderijen en acht veehouderijen uit. De kosten: 28 miljoen euro. De provincie ging ervan uit dat hier geen melding van gemaakt hoefde te worden bij de Europese Commissie. Die inzichten blijken in 2023 veranderd.

In het document dat EenVandaag kreeg via een beroep op de Wet open overheid (Woo) schrijft de provincie: "De Europese Commissie heeft het standpunt ingenomen dat elke vorm van steun die gericht is op vrijwillige beëindiging van productiecapaciteit, moet worden aangemerkt als staatssteun."

'Uitkoop 55 boerenbedrijven niet gemeld'

Verderop staat beschreven dat de inschatting is dat de 'Europese Commissie de steun ongeoorloofd zal verklaren'. Mogelijk is het niet melden van de uitkoop van boeren bij de Europese Commissie in meer provincies gebeurd, want ook daar zijn vergelijkbare regelingen ingezet.

Volgens het document van de provincie Gelderland gaat het landelijk in elk geval om 55 bedrijven.

'Mogelijk verboden staatssteun'

"Het is een scheve schaats. Zelfs als je het achteraf zou melden, dan blijft staan dat je de staatssteunregels hebt overtreden", oordeelt Pieter Kuypers, hoogleraar Europees en nationaal aanbestedingsrecht van de Radboud Universiteit in Nijmegen.

Hij onderschrijft de lezing van de provincie uit 2023 dat hier sprake is van mogelijk verboden staatssteun, die in elk geval vooraf gemeld had moeten worden.

Voorkomen van oneerlijke concurrentie

Volgens de hoogleraar is het voorkomen van oneerlijke concurrentie de belangrijkste reden dat Europa toestemming moet geven voor het opkopen van bedrijven door een overheid. "De Europese Commissie wil voorkomen dat de boer in Nederland vervolgens in Polen, of in Frankrijk opnieuw een boerenbedrijf begint met het geld dat hij in Nederland van de overheid gekregen heeft. Dat is marktverstorend."

Belangrijk is dus dat er een zogenoemd doorstartverbod wordt afgesproken. In de nu geldende en goedgekeurde uitkoopregelingen is dat wel opgenomen, maar dat is bij in elk geval een deel van de Gelderse regelingen niet gebeurd.

Miljoenenbedrag

De hoogleraar waarschuwt dat boeren zelf goed moeten opletten of het allemaal volgens de regels gaat, omdat zij uiteindelijk de financiële risico's dragen als het misgaat. In het ergste geval wordt de koop volledig ongedaan gemaakt. De boer moet het koopbedrag terugbetalen, inclusief rente. Dat gaat vaak om miljoenen euro's.

"Dat is krom, dat de overheid verder geen sancties krijgt van de Europese Commissie op het overtreden van de staatssteunregels. Ondertussen ligt het financiële risico bij de boer. Die zal de staatssteun ongedaan moeten maken."

'Terugbetalen wordt een drama'

En het is maar de vraag of de uitgekochte boeren dat kunnen betalen, zegt Ko van Twillert. Hij liet zijn boerenbedrijf 3 jaar geleden door de provincie Gelderland uitkopen. "Ik denk dat bijna elke boer daar moeite mee heeft. Dit wordt een drama, want dat geld hebben ze niet meer." Uit het onderzoek blijkt dat ook bij de verkoop van zijn bedrijf in Doornspijk in 2021 mogelijk sprake is geweest van staatssteun. Daarvan is evenmin melding gemaakt.

Deze aankoop had volgens meerdere deskundigen vooraf ter goedkeuring voorgelegd moeten worden aan de Europese Commissie. "Ik denk dat hier ook sprake is van staatssteun", zegt Hans Vedder, hoogleraar economisch recht aan de Rijksuniversiteit Groningen. De provincie probeert de boerderij op dit moment weer te verkopen aan een boer die beduidend minder stikstof uitstoot. Maar volgens Vedder is dat doel niet genoeg om Europa ervan te overtuigen dat er geen sprake is van staatssteun en heeft de doorverkoop ook staatssteunrisico's.

Provincie besluit boeren niet in te lichten

Hoewel de boeren deze risico's lopen, besluit het provinciebestuur uiteindelijk met de kennis helemaal niets te doen en hen niet in te lichten. Het bestuur overwoog nog wel drie keuzes, zo staat beschreven in het interne stuk: de mogelijke staatssteun terughalen bij de boeren, de steun toch nog melden bij de Europese Commissie en het niet melden aan de Europese Commissie en de betrokken boeren.

De laatste optie wordt dus gekozen met als voornaamste argument dat 'de aantallen en marktverstoring beperkt zijn en er geen aanwijzingen zijn dat Europese bestuurders hier achteraan gaan'.

Terugkoop niet voor iedereen mogelijk

Van Twillert was net als zijn collega's niet op de hoogte van het mogelijke risico van staatssteun bij de verkoop van zijn bedrijf, een doorstartverbod staat ook niet in zijn verkoopcontract. Mocht hij zijn boerderij terug moeten kopen, dan zou hem dat naar eigen zeggen nog wel lukken. Maar dat geldt niet voor zijn collega's.

Over de handelswijze van de provincie is hij niet te spreken. "Als een overheid dingen verzwijgt of niet vertelt, dan vind ik dat voorzichtig uitgedrukt uiterst teleurstellend. Wij moeten ons ook aan de wet houden." Het is niet bekend wie de andere dertien boeren zijn, maar de provincie heeft gezegd hen nu wel op de hoogte te brengen.

Zorgelijk dat provincie mogelijke staatssteun verzweeg

Statenlid van de PvdA Jan Daenen noemt het kwalijk dat de provincie de Statenvergadering en de verkopende boeren niet zijn ingelicht. "Op het moment dat het college erachter komt dat de staatssteun mogelijk onrechtmatig vergeven is, dan lijkt het me wel handig om de verkopende partij daar op zijn minst van op de hoogte te stellen. Zodat je samen tot een oplossing kunt proberen te komen. Dat lijkt hier niet te zijn gebeurd en dat baart ons wel zorgen."

Volgens hoogleraar Kuypers is het belangrijk dat boeren zelf scherp kijken naar de uitkoopregeling, die hen wordt aangeboden. De komende jaren worden nog meer boeren uitgekocht om de stikstofproblematiek op te lossen. "Om het in agrarische termen te zeggen", gaat de hoogleraar verder, "de boer moet het paard in de bek kijken en nagaan of de overheid inderdaad dat bedrag via deze uitkoopregeling mag geven."

Provincie Gelderland zwijgt

EenVandaag heeft de provincie Gelderland meerdere keren gevraagd om een toelichting en een reactie van de verantwoordelijk gedeputeerden op camera, maar een woordvoerder van de provincie Gelderland laat uiteindelijk weten daar niet op in te gaan.

De provincie stuurt wel een schriftelijke reactie: "Toen de aankopen al gedaan waren, kwamen er signalen dat de Europese Commissie deze zou kunnen aanmerken als staatssteun. Wij zien echter goede redenen waarom hier geen sprake van is. De veehouderijen zijn voor een marktconforme prijs aangekocht. De markt is dus niet verstoord. We hebben om die reden geen actie ondernomen. We staan nog steeds achter deze keus en hebben ons doel behaald: de stikstofuitstoot in Gelderland verlagen."