Morgen gaat de film Oppenheimer over het leven van de natuurkundige J. Robert Oppenheimer, beter bekend als 'de vader van de atoombom', in première. Twee Nederlandse onderzoekers ontdekten dat Oppenheimer een grote liefde had voor Nederland.

Oppenheimer, een geboren Amerikaan met Duitse roots, kwam voor het eerst in Nederland tijdens zijn studententijd. Hij deed toen promotieonderzoek in Cambridge in Engeland en dat eindigde in het Duitse Göttingen. In die jaren is hij hier een paar keer geweest, vertelt natuurkundige Machiel Kleemans. Samen met collega Frans Kingma schreef hij het boek Splinters van de Zon, over het leven van Oppenheimer.

Van Opje tot Oppie

Hij is na zijn promotie teruggegaan naar Amerika, maar kwam na een halfjaar weer terug in Europa om meer te leren. Toen heeft hij als pas gepromoveerde onderzoeker in Nederland gewerkt. Eerst in Leiden bij Paul Ehrenfest en daarna nog kort in Utrecht bij Hans Kramers, vertelt Kleemans. Toen hij hier verbleef heeft hij langdurige vriendschappen ontwikkeld, waaronder met de Nederlands-Amerikaanse natuurkundige George Uhlenbeck.

"Hij leerde heel snel Nederlands toen hij hier was. Hij heeft ook in het Nederlands een aantal lezingen gegeven. Tot een soort van verbazing en hilariteit van velen die dat hoorden. Hij leverde hem een Nederlandse bijnaam op, ze noemde hem Opje. En die naam is later veramerikaanst tot Oppie."

Terug naar Nederland

De wetenschapper voelde zich hier thuis. Dat zie je volgens de auteur ook als hij in 1929 teruggaat naar Amerika. Hij blijft tot 1948 in de Verenigde Staten en dan komt hij meteen weer naar Nederland.

"Dan zoekt hij zijn oude vriend op, de Nederlander Kramers, en daar verblijft hij ook in Oegstgeest. Dan zie je ook dat ze samen optrekken, ze gaan samen naar Den Haag. Daar hebben we een fotootje van in het familiearchief van Kramers gevonden, dat staat ook in het boek", zegt de auteur.

Geen geheimhoudingsclausule

Ook Oppenheimers kennis werd erg gewaardeerd in Nederland. Hij heeft op de achtergrond advies gegeven aan het beginnende Nederlandse kernprogramma. Dat was een civiel programma om kernenergie op te wekken en onderzoek te doen, legt Kleemans uit.

Hij vervolgt: "En zijn vriend Kramers werkte in 1948 aan een kernenergiewet. En dan komt de vraag op of ze daar een geheimhoudingsclausule in moeten aanbrengen. En dan overlegt Kramers met Oppenheimer en die adviseert om het niet te doen. 'Daar hebben we slechte ervaringen mee in Amerika', zei hij dan. Hij pleitte voor openheid, en daar was Kramers het mee eens. Dus die clausule kwam er destijds niet."

'Praat eerst met de politiek'

"Als Nederland dan eenmaal zover is dat ze een kleine kernreactor kunnen bouwen samen met Noorwegen. Dan benaderen ze in 1951 de Amerikanen met de vraag of ze dat kunnen doen, want die hebben nog het monopolie op dat onderzoek. Dat is nog nergens in de wereld eigenlijk actief, behalve in Sovjet-Unie. Dan overlegt de Nederlander Kramers met Oppenheimer hoe ze dat moeten aanpakken."

"En dan zegt Oppenheimer: 'Het is belangrijk dat je eerst met de politiek praat en dan pas met de wetenschappers'. En dat blijkt te werken. Nederland had zich dat anders voorgesteld, maar je moet eerst de politiek meekrijgen en dan de wetenschappers. En dat is gelukt en zo is dat project ook tot stand gekomen."

Olie- en gasbedrijven Shell en Total trekken zich voorlopig terug uit een project voor CO2-opslag onder de Noordzee. Ze vinden de aanleg van de pijpleidingen die dit mogelijk moeten maken nog te risicovol. Wat betekent dit voor het project?

Op basis van een tip van de AIVD werd in april de advocaat van Ridouan Taghi, Vito Shukrula, gearresteerd. AIVD-baas Erik Akerboom vertelt dat de dienst wil voorkomen 'dat criminele netwerken worden aangestuurd vanuit de gevangenis via een advocaat'.

Shukrula's arrestatie op donderdag 10 april leidde tot geschokte reacties in de advocatuur. Hij werd aangehouden na een bezoek aan zijn cliënt Ridouan Taghi in de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught. Volgens het Openbaar Ministerie (OM) zou Shukrula zich schuldig hebben gemaakt aan 'deelname aan een criminele organisatie'.

Strafrechtelijk onderzoek

Wat deze zaak zo bijzonder maakt, is de doorslaggevende rol die veiligheidsdienst AIVD in Shukrula's arrestatie heeft gespeeld. Het strafrechtelijk onderzoek naar de advocaat begon namelijk in december na een tip van de inlichtingendienst.

In een zogenoemd ambtsbericht aan het OM meldde de AIVD dat Shukrula berichten van zijn cliënt Taghi zou doorspelen aan personen in het criminele netwerk van Taghi.

Zorgen over communicatie

Hoewel AIVD-baas Erik Akerboom niet op individuele zaken kan ingaan, zegt hij tegen EenVandaag dat de AIVD zich zorgen maakt over de mogelijkheden tot communicatie, die criminelen vanuit de gevangenis nog kunnen hebben met hun netwerk.

"Een van de belangrijkste dingen die wij willen voorkomen is dat criminelen - ook als ze zitten opgesloten in de gevangenis - kunnen blijven spreken met hun criminele netwerk. Want hiermee kunnen ze nog altijd een dreiging uitoefenen op de samenleving."

Niet meer aansturen vanuit gevangenis

Het feit dat de AIVD deze tip doorgaf aan het OM, doet vermoeden dat de dienst zich vaker bezighoudt met verdachten in het Marengo-proces. De criminele organisatie van Taghi in het bijzonder.

Akerboom: "Dat we standaard meeluisteren met de telefoongesprekken tussen advocaten en deze personen, dat kan niet de conclusie zijn. Het gaat ons erom dat de communicatie vanuit de gevangenis stopt en dat niet langer de criminele netwerken kunnen worden aangestuurd. Bijvoorbeeld via een advocaat."

Kritische brief

Bovendien is het vanzelfsprekend dat de AIVD in actie komt, als er sprake is van 'bedreiging van de rechtstaat', vervolgt Akerboom. "Als deze criminele netwerken zich bezighouden met het bedreigen en zelfs liquideren van personen die onze rechtstaat vertegenwoordigen, dan kunnen ze erop rekenen dat ze in het vizier van van de AIVD komen. Dat is evident."

Een maand voor de arrestatie van Shukrula was er nog forse kritiek op de werkwijze van de AIVD. Twee toezichthouders van de geheime dienst concludeerde in een kritische brief dat de AIVD zich niet altijd aan de regels houdt.

Vaker onderzoek naar criminelen

De wet schrijft namelijk voor dat dat inlichtingendienst criminelen alleen mag onderzoeken als ze de nationale veiligheid in het gevaar brengen. Daar blijkt de AIVD zich volgens de eigen toezichthouders niet altijd aan te houden.

De dienst doet te vaak onderzoek naar criminelen waarbij de nationale veiligheid helemaal niet in het geding is.

'Beter onderbouwen'

Akerboom: "Als er een directe geweldsdreiging is van een politicus, een advocaat of een journalist, dan melden wij dat direct bij de politie, zodat die kan ingrijpen. Maar er zijn ook strafbare feiten die niet direct raken aan de nationale veiligheid, maar waar soms wel een crimineel netwerk achter ligt."

De AIVD-baas zegt dat de dienst zich wel degelijk aan de regels houdt. "Dit is de reden dat wij toezichthouders hebben. Die kijken altijd met ons mee, en fluiten ons ook terug als we te ver gaan. Dus als de toezichthouder dit zegt, zullen we nog beter onderbouwen dat er directe link is met de nationale veiligheid."

Nog 60 dagen in hechtenis

De 36-jarige Shukrula is de derde advocaat van Taghi die is opgepakt. In oktober 2021 werd Taghi's neef Youssef Taghi opgepakt en in april 2023 werd Inez Weski gearresteerd.

Shukrula was sinds november vorig jaar advocaat van Taghi. Samen met raadsheren Carlo Crince le Roy en Sultan Kat stonden zij Taghi bij. Na de arrestatie van Shukrula legden ook de overgebleven twee advocaten de verdediging van Ridiouan Taghi neer. Afgelopen vrijdag werd het voorarrest verlengd van de voormalig advocaat van Taghi. De raadkamer van de rechtbank in Amsterdam besloot dat Shukrula nog 60 dagen in hechtenis moet blijven.