Bloedneuzen, geïrriteerde ogen en gevaar voor de natuur. Uit onderzoek van EenVandaag blijkt dat er de afgelopen 30 jaar al vele onderzoeken zijn geschreven over de risico's van verkeerde toepassing van staalslak. Den Haag stopt nu met het gebruik.

Een RIVM-onderzoek uit 2019 naar het vrijgekomen vanadium bij Drentse fietspaden was de aanleiding voor Den Haag om funderingsmateriaal Duomix voorlopig in de ban te doen.

Vanadium in het fietspad

Ellen Brand was een van de onderzoekers. "Staatsbosbeheer wilde de fietspaden vervangen en er moest beoordeeld worden of het kon worden hergebruikt", vertelt ze.

"Daaruit bleek dat er wat verhoogde concentraties vanadium waren uitgeloogd en die waren ook in de bodem aangetroffen." Uitlogen betekent dat stoffen door contact met regenwater uit de staalslak sijpelen. In dit geval dus het giftige Vanadium.

Vrijkomen in het milieu

Vanadium is een metaal, dat valt in de categorie zware metalen. Brand: "Het zit van nature in de bodem, maar het zit dus ook in bepaalde bouwstoffen. Als gevolg van veroudering kan het uit die bouwstoffen naar het milieu vrijkomen." Een van die bouwstoffen waar het hier over ging, is Duomix.

Op een aantal meetpunten was de maximale concentratie van het giftige metaal dat mag vrijkomen, overschreden. Toch waren in Drenthe de risico's voor de omgeving heel beperkt. "De effecten die je zou kunnen verwachten waren heel lokaal rond dat meetpunt en direct onder of naast dat fietspad."

Contact met regenwater zorgt voor risico's

Staalslakken gebruiken als bovenste laag op fietspaden en speelpleinen is omstreden. "Ik vind dat je die staalslakken best mag gebruiken onder wegen. Dat is eigenlijk best een hele nuttige toepassing als je dat netjes stort, je houdt dan de bewoners eventjes weg en er komt een laag overheen", zegt toxicoloog Jacob de Boer. "Maar als je het gewoon open en bloot neerlegt, dan is het aan weer en wind onderhevig en dan krijg je permanente uitloging."

De risico's die De Boer benoemt, zijn de afgelopen tientallen jaren beschreven in diverse onderzoeken. Vorig jaar publiceerde het RIVM op verzoek van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) nog een rapport. Daarin worden de gevaren beschreven als staalslakken in contact komen met regen- of grondwater. "Vrijwel alle denkbare zware metalen komen dan via dit 'uitspoelwater' in de bodem of het oppervlaktewater terecht. Deze effecten zijn schadelijk voor het milieu."

Wetgeving is niet voldoende

De ILT schreef op basis van dit rapport 'dat de wettelijke regels voor het gebruik van staalslakken de risico's voor mens en milieu niet voldoende afdekken'. "Bij het toepassen van staalslakken in grote hoeveelheden en in dikkere lagen ontstaan grotere risico's, dan bij het opstellen van de wetgeving het uitgangspunt was. Deze risico's gaan over het vrijkomen en verspreiden van mogelijk schadelijke stoffen in het milieu."

Dit is lang niet de eerste waarschuwing. In 2005 dringt toenmalig staatssecretaris Pieter van Geel er al bij gemeenten en aannemers op aan dat ze moeten letten op een verantwoorde toepassing. 'Gezien de grote kans op optreden van negatieve milieueffecten wordt afgeraden staalslak en hoogovenslak(zand) zonder adequate voorzieningen te gebruiken in aanvullingen of ophogingen', staat in een door de staatssecretaris onderschreven beleidsdocument.

Hoe kunnen ze verbaasd zijn?

Jantine Leeflang, voormalig onderzoeker bij ECN in Petten, werkte in 2007 al mee aan een onderzoek naar staalslakken. Zij constateerde toen al dat er risico's voor mens en milieu waren bij verkeerd gebruik. Bij dat onderzoek zijn onder meer medewerkers van het ministerie van VROM, Rijkswaterstaat, het RIVM, de bouwbranche en producent Pelt en Hooykaas betrokken.

De belangrijkste conclusie die toen werd getrokken, is dat het gebruik van staalslakken ongewenste milieu-effecten kan hebben. Leeflang snapt dan ook niet dat de risico's overheden nu lijken te verrassen. "Nou, het verbaasde mij dat er in het nieuws kwam dat de overheid geschokt was dat het op zoveel plaatsen was toegepast. En dat er kennelijk geen overzicht was waar het allemaal toegepast was."

Vissen gaan dood

In het bewuste onderzoek werd juist onderzocht welke stoffen er zogenoemd 'uitlogen'. "Het eerste wat je ziet als staalslak in aanraking komt met regenwater, is dat de zuurgraad oploopt. Dat is gevaarlijk voor dieren in het milieu. Vissen kunnen daar niet tegen. Dus die gaan eigenlijk dan al dood door die hoge zuurgraad. In een later stadium zie je dat er ook zware metalen gaan uitspoelen."

De resultaten van het onderzoek zijn 17 jaar later nog steeds actueel. "Dat vind ik eigenlijk wel een zorgelijke en eigenlijk ook wel idiote situatie. Dat het dus kennelijk onder de Nederlandse wet- en regelgeving is toegestaan om onbehandelde staalslak zo neer te leggen. Dus met die hoge pH en met het uitspoelen van die zware metalen. Daar komt bij dat je gewoon het risico loopt dat het bij droog weer opwaait, zeker als je staalslak zo - dus niet afgedekt en fijn vermalen - neerlegt in het milieu. En dat mensen het ook inademen."

Bron: EenVandaag

'Denk na waar je het materiaal gebruikt'

Volgens RIVM-onderzoeker Ellen Brand is het belangrijk om vooral ook goed na te gaan denken op welke plek je het bouwmateriaal toepast. "Gevaarlijk is het als mensen ermee in aanraking komen, maar dan alleen als ze het in de mond stoppen. Kinderen bijvoorbeeld die spelen."

"Het is dan in het algemeen natuurlijk wel aan te bevelen om even na te denken - ook al zou het materiaal toegepast mogen worden volgens de wetgeving - is dit een materiaal dat je op deze locatie gebruikt? De blootstelling vanuit een fietspad is bijvoorbeeld veel minder dan een plaats waar mensen recreëren en echt langdurig verblijven", legt ze uit.

Meld- en registratieplicht nodig

De omgevingsdiensten die toezicht moeten houden op de goede toepassing van de bouwmaterialen willen ook dat er een registratie- en meldplicht komt. "Het gaat ons erom dat we de bodem en grondwater beschermen. Een informatieplicht voor aannemers is niet voldoende. We zijn voorstander van een meld- én registratieplicht", zegt directeur Ruben Vlaander van de koepelorganisatie Omgevingsdienst NL.

"Dan weten we waar deze stoffen zijn toegepast en kunnen we gemeenten en provincies aan voorkant goed adviseren. Als in beeld is waar dit materiaal gebruikt is, kan bij het afbreken of opruimen van een gebouw of snelweg het betreffende sloopafval elders zorgvuldig worden toegepast."

Reactie staatssecretaris

Demissionair staatssecretaris van Infrastructuur en Waterstaat Vivianne Heijnen schrijft in een reactie zo'n landelijke meldplicht te onderzoeken. Het gebruik van staalslakken kan volgens haar veilig, maar ze 'ziet dat het gebruik van staalslakken in de praktijk soms misgaat'.

'Daarom houdt het ministerie de kaders voor secundaire bouwstoffen, zoals staalslakken, tegen het licht, en daarom onderzoekt het ministerie hoe we, vooruitlopend op de herijking van de bodemregelgeving, toezicht en handhaving alvast kunnen versterken', laat ze in de reactie weten.

Staatssecretaris roept op tot melden

De verwachting is dat het onderzoek halverwege 2024 wordt afgerond en dat dan ook de uitkomsten in de regelgeving worden opgenomen. De staatssecretaris roept bedrijven die staalslakken toepassen wel op om zich nu al bij de bevoegde overheid te melden als ze met staalslakken gaan werken.

EenVandaag heeft ook bij Duomix-producent Pelt en Hooykaas gevraagd om te reageren, maar daar heeft het bedrijf tot op heden geen gebruik van gemaakt.

6 jaar na de geruchtmakende 'stikstofuitspraak' van de Raad van State ligt er sinds een kleine week eindelijk een pakket aan plannen op tafel. Maar onder juristen, milieuactivisten én boeren zijn er twijfels. "Nederland komende 5 jaar nog niet van slot."

"Het is een enorme draai en een mooie stap", zegt boerin Chantal Farjon. Haar melkveebedrijf met 160 koeien in het Overijsselse Bruchterveld zou gered zijn als de stikstofregels worden opgerekt zoals landbouwminister Femke Wiersma nu voorstelt. "Maar ik denk dat het venijn in de details zit."

'Rechtszaken beangstigend'

Chantal is een van de 2.500 zogeheten PAS-melders. Dat zijn boeren die onder het oude Programma Aanpak Stikstof (PAS) geen natuurvergunning hoefden aan te vragen voor activiteiten met een beperkte stikstofuitsoot. Chantal breidde haar boerderij in 2015 uit, maar na de stikstofuitspraak van de Raad van State in 2019 werd haar bedrijf in één klap illegaal.

De overheid zoekt al jaren naar een manier om de PAS-melders te 'legaliseren', omdat het buiten hun schuld gebeurde. Maar milieuorganisaties als Mobilisation for the Environment (MOB) denken daar anders over en proberen via de rechter boeren als Chantal te laten stoppen. "Beangstigend", noemt ze de dreiging die nog altijd boven haar hoofd hangt.

Minister wil regels oprekken

Minister Wiersma presenteerde eind vorige maand haar langverwachte stikstofbeleid. In 2035 moet de hoeveelheid stikstof die boeren, bedrijven en het verkeer uitstoten zijn gehalveerd ten opzichte van 2019. Er komen vrijwillige regelingen voor boeren, een nieuw vergunningstelsel en verduurzaming in de industrie en het verkeer.

Ook wil ze de stikstofregels oprekken, de zogeheten rekenkundige ondergrens. Daarmee zijn veel PAS-melders in één keer geholpen. Strenger wordt Wiersma bij kwetsbare natuurgebieden zoals de Veluwe en De Peel. Daar komt een regionale aanpak, met onder meer een regeling voor boeren om vrijwillig te stoppen en 'extensivering', oftewel minder dieren per hectare.

Stikstofexpert is kritisch

Ralph Frins is universitair hoofddocent omgevingsrecht aan Tilburg University en een van de stikstofexperts in Nederland. Hij is kritisch: "De recente uitspraken van de Raad van State en de rechtbank in de Greenpeace-zaak maken duidelijk dat er nu stappen gezet moeten worden. We weten al decennia dat er maatregelen nodig zijn, maar de stappen tot nu toe zijn veel te klein."

Volgens hem lijkt het erop dat Wiersma het laat aankomen op nieuwe rechtszaken. En dan moet je, zo zegt Frins, kunnen aantonen dat je als overheid voldoende stappen zet. "De landsadvocaat zegt zelf dat dit pakket hooguit in een paar gebieden kan werken. Nota bene de landsadvocaat, die de overheid ook heeft verdedigd in de recente Greenpeace-zaak, waartegen het kabinet in beroep gaat."

'Dit is nieuw kleuterplan'

Milieuactivist Johan Vollenbroek oordeelt vernietigend over de plannen. Het was zijn organisatie MOB die de zaak aanspande tegen het PAS-systeem, waarin de Raad van State de ingrijpende 'stikstofuitspraak' deed. "Ook dit nieuwe kleuterplan is in strijd met de habitatrichtlijn. De eerstkomende 5 jaar gaat Nederland niet van het slot, omdat er gewoon geen stikstofruimte is om vergunningen te verstrekken."

Hij noemt het 'bizar' dat het kabinet de eisen van de rechter negeert. De rechtbank heeft volgens hem duidelijk gemaakt dat Nederland in 2030 de helft minder stikstof moet uitstoten, en niet pas in 2035. Minister Wiersma laat hem geen andere keuze dan een juridische weg te bewandelen, vindt Vollenbroek. "Onze intentie is simpel: we willen de natuur redden."

'Chantage door MOB'

Maar volgens melkveehouder Chantal gaat de wens om de natuur te redden ten koste van bedrijven zoals die van haar. "We hebben het idee dat wij heel goed bezig zijn. We hebben extra land per koe en we doen aan natuurbeheer, met drones vliegen we over het land om nesten te beschermen."

De boerin vindt het daarom onbegrijpelijk dat Vollenbroek en zijn milieuorganisatie via de rechter probeert af te dwingen dat zij moet stoppen haar bedrijf. "Ze zijn niet tevreden over het pakket van de minister. En dan chanteren ze de minister door boeren aan te pakken. En de natuur is er nog steeds helemaal niks mee opgeschoten."

Bij kabinet aankloppen?

"Zij moet met haar zorgen bij zowel de provincie als het kabinet aankloppen", reageert Vollenbroek. "Ik hoop dat zij gaat inspreken in de Tweede Kamer, laat weten dat dit plan het niet gaat redden. Ik hoop dat ze dat gaan doen, want dat betekent dat als er echt een goede oplossing komt, wij kunnen stoppen met al onze procedures."

Hij zegt dat MOB jaren geleden al een plan heeft ingediend voor 'een complete herstructurering van de landbouw, waarbij de stikstofuitstoot fors omlaag gaat'. Dat zou volgens hem 24 tot 30 miljard euro kosten. "Economisch gezien levert het winst op. Nederland zou volgens een economische studie welvarender zijn met een veel kleinere veestapel. Je moet eventjes flink investeren, maar dan hebben we ook wat. En dan komen we van het stikstofslot."

Friese verzetstrijders brachten tijdens de Tweede Wereldoorlog talloze, vaak Amsterdamse, Joden naar de dorpen Bontebok en De Knipe. 80 jaar later leeft de geschiedenis daar nog enorm, vooral bij mensen die de oorlog zelf hebben meegemaakt.