Even leek corona de grote gelijkmaker: voor een virus is iedereen gelijk. Maar niets bleek minder waar. Bestaande maatschappelijke verschillen werden uitvergroot en sluimerende onvrede kwam aan de oppervlakte. Vijf jaar later is dat nog steeds te merken.

"Covid was een soort contrastvloeistof", zegt socioloog aan de Erasmus Universiteit Godfried Engbersen. "Alle bestaande ongelijkheden werden uitvergroot. Mensen met een slechte gezondheid werden eerder ziek. Mensen met een laag inkomen die in kleine, slecht geïsoleerde huizen wonen, werden eerder ziek. Bij mensen met een flexibele baan of een nulurencontract viel het inkomen ineens weg. Je zag ook toenemende ongelijkheid door het thuisonderwijs."

Rampen verbinden

Aan het begin van de pandemie heerste juist een gevoel van verbinding. Uit onderzoek blijkt ook dat een bevolking bij rampen snel achter haar leiders gaat staan. Dat zag Engbersen ook bij corona gebeuren. "We noemen dat het 'rally around the flag'-effect. Mensen gaan achter de vlag staan."

"Helemaal aan het begin van de pandemie, in februari en maart 2020, heb ik het vertrouwen van burgers in de overheid en de gezondheidsinstanties gemeten. Die was toen zeer hoog: zo'n 70 procent van de bevolking had het volste vertrouwen in de overheid en de maatregelen die werden genomen."

Nooit teruggeveerd

"In september 2023 hebben we opnieuw gekeken. Toen bleek het vertrouwen extreem laag: 22 procent. En dat percentage is nooit meer teruggeveerd", vervolgt Engbersen.

"Ik wijt dat ten dele aan het jojobeleid", zegt Engbersen. De lockdowns volgden elkaar op, verzorgingstehuizen gingen dicht, ouderen verpieterden. Je kon je zieke ouders niet bezoeken en cultuurinstellingen werden gesloten. "Scholen waren open en dan weer dicht. Er waren vragen over vaccinatie. En op sociale media werden complottheorieën verspreid", herinnert hij.

Groeiend ongeduld

Menno de Jong, de huidige directeur infectieziektebestrijding bij het RIVM en de opvolger van Jaap van Dissel, zag die omslag ook. "In het begin was er veel eenheid en loyaliteit, mensen applaudisseerden voor de zorg. Maar naarmate de maatregelen langer duurden, groeide het ongeduld."

"Toen duidelijk werd dat niet iedereen ernstig ziek werd, maar vrijheden wel ingeperkt moesten worden, gingen er andere zaken spelen. Is het eerlijk om vrijheden in te perken als maar een half procent van de besmette mensen op de ic terechtkomt? Ik vind van wel, maar het is een ethische kwestie", blikt De Jong terug.

Verantwoordelijkheid

De maatregelen waren nu eenmaal nodig, benadrukt hij. "Onze drijfveer was dat iedereen toegang moest blijven houden tot de ic, ook mensen met een andere aandoening. En er zijn momenten geweest waarop dat heel spannend was. Mijn persoonlijke mening is dat wij als samenleving de verantwoordelijkheid hebben om mensen zorg te blijven bieden."

De Jong heeft zelf ondervonden hoe belangrijk dat is. "Ik ben besmet door mijn dochter, en heel erg ziek geweest. Ik lag thuis met een zuurstoftank omdat de ziekenhuizen vol zaten. Tijdens de lockdown mochten leerlingen die eindexamen deden wel naar school. Daar heeft zij het opgelopen. Voor mij was het een observatie dat de regels eigenlijk wel werkten."

Polarisatie

"Je spreekt van polarisatie als mensen minder vertrouwen hebben in de overheid en als groepen burgers tegenover elkaar komen te staan", zegt socioloog Engbersen. "En dat laatste zag je gebeuren toen de eerste vaccinaties op gang kwamen."

"Aan de ene kant vormden zich enorme rijen voor de priklocaties, maar er waren ook groepen mensen die zich absoluut niet wilden laten prikken omdat ze het vaccin niet vertrouwden. Er ontstonden grote meningsverschillen, die soms dwars door families heen gingen."

'Ik vertrouw het niet'

Dat gebeurde ook tussen zussen Tineke en Maaike. Tineke wist meteen dat ze zich niet wilde laten vaccineren. "Ik heb geen vertrouwen in de overheid", vertelt ze. "Bovendien geloof ik niet dat er zo snel een vaccin ontwikkeld kan worden, daar gaan jaren overheen en nu was het er ineens. Ik heb me dus niet laten prikken."

Haar zus Maaike heeft dat wel gedaan. In 2020 vreesden de zussen voor elkaars gezondheid, en zelfs elkaars leven. Inmiddels zijn de scherpe kantjes ervan af en gaan de twee gewoon weer met elkaar op vakantie. Maar Tineke vindt het nog steeds onbegrijpelijk dat haar zus zich, op aanraden van haar huisarts, opnieuw heeft laten vaccineren.

Verwarrende communicatie

RIVM-wetenschapper De Jong snapt dat de communicatie vanuit de overheid niet altijd even helder is geweest. "Aan het begin van de pandemie zijn er experts geweest die zeiden dat het heel lang zou duren voordat een vaccin zou zijn ontwikkeld. Men geloofde niet dat het zo snel kon, en plotseling was het er. Daar is een eenvoudige reden voor: voor goed onderzoek heb je veel infecties nodig. Nou, die waren er wel. Maar dit is nooit goed uitgelegd."

Meningen en feiten begonnen door elkaar te lopen, zag De Jong. "Ik ben zelf nooit in talkshows gaan zitten", vertelt hij. "Ik werkte tijdens de pandemie als hoogleraar bij het Amsterdam UMC. Samen met AT5 beantwoordde ik een-op-een vragen van Amsterdammers. Dat werkte heel goed. Daar namen we de tijd voor. Op de nationale tv buitelden de meningen over elkaar heen."

Afgehaakte groepen

Het was lastig om iedereen in het land goed te informeren, zegt Engbersen. "Mensen in diverse, kwetsbare wijken en laaggeletterden konden de persconferenties van Rutte, Hugo de Jonge en Jaap van Dissel slecht volgen. Deze groepen haakten af en lieten zich niet vaccineren. In mijn studie zag ik dat de huisarts deze groepen wel wist te bereiken. In Rotterdam was een huisarts die op de fiets de wijk inging en bij zijn patiënten thuis een prik kwam geven. Anderen gingen op de markt voorlichting geven."

"Maar ook buurtcentra, kerken, moskeeën en bibliotheken speelden een positieve rol om mensen te bereiken", vervolgt hij. "Daar werd een taal gesproken die mensen wel begrepen. Dat is een sociale infrastructuur die levensreddend is geweest. Mijn grote zorg is dat daar nu weer als eerste op wordt bezuinigd."

Lessen trekken

Gelukkig zijn er ook lessen getrokken uit de pandemie, vertelt De Jong. "We hebben in die jaren veel kennis verzameld, en ik hoop dat we die vasthouden. Tegenwoordig monitoren we het rioolwater. Op die manier kunnen we veel eerder zien wat er op ons afkomt."

"Er is een heel nieuw domein opgericht, zodat als een pandemie optreedt we veel sneller een teststraat kunnen opbouwen en we voldoende voorraden hebben. Dat zijn we nu allemaal aan het ontwikkelen. Maar dat staat allemaal onder druk, omdat het kabinet hierop wil bezuinigen. Dat baart mij wel zorgen", zegt de Jong. "We moeten onze paraatheid versterken."

Voortslepende problemen

Heeft de pandemie blijvende schade toegebracht? "Het vertrouwen van de burger in de overheid heeft een knauw gekregen", zegt socioloog Engbersen. Hij ziet dat als een fundamentele verschuiving. "Dat komt ook doordat een aantal grote problemen maar voort blijven slepen. Woningnood, slechte huisvesting, Groningen, de toeslagenaffaire, dat wordt allemaal niet opgelost."

De Jong: "Het gebrek aan vertrouwen in de wetenschap baart mij zorgen. Wetenschappelijk bewijs is een anker voor beleid, en die wetenschap kan niet terzijde worden geschoven als zomaar een mening. Het RIVM is een onafhankelijk kennisinstituut, wij spreken niet namens de overheid. Dat moeten wij beter over het voetlicht brengen."

Bang voor de overheid

"De zieners die voorspelden dat we naar een betere, groenere en utopische wereld zouden gaan, hebben geen gelijk gekregen", concludeert Engbersen. "Vooral mensen uit de armere wijken hebben geen vertrouwen meer in de overheid.

"Ik was laatst bij de voedselbank, daar komen mensen die recht hebben op toeslagen. Maar die vragen ze niet aan omdat ze bang zijn voor die overheid. Het vertrouwen is weg. Ik zie dat als een soort gezwel in de samenleving. Het verklaart ook de harde stemmen in het debat nu."

De teelt van lelies op landbouwgrond in het Gelderse Lochem veroorzaakt grote onrust. Bewoners zijn bang dat de bestrijdingsmiddelen die daarbij gebruikt worden, schadelijk zijn voor hun gezondheid. Omwonenden hopen dat de teelt verboden wordt.

Bij demonstraties door heel het land protesteren vandaag duizenden Amerikanen tegen het beleid van Donald Trump en voor het behoud van de democratie. Ook op andere gebieden lijkt het vertrouwen in de president minder te worden.