Wat gebeurt er met kunst als het oorlog is? Meisje met de parel moest 85 jaar geleden 'onderduiken' in grotten Sint-Pietersberg

Het Mauritshuis in Den Haag was een van de musea die haar Hollandse meesters in de Tweede Wereldoorlog veilig moest opbergen, zodat ze niet in het oorlogsgeweld terecht zouden komen. Zo dook het wereldberoemde Meisje met de Parel in 1942 onder in de grotten van de Sint-Pietersberg bij Maastricht.

Museum zonder kunst

"Het is bijna onvoorstelbaar", zegt conservator Quentin Buvelot. "Nu hangen hier weer allemaal prachtige schilderijen, maar in het begin van de oorlog was het museum grotendeels leeg. Een museum zonder kunst, dat is een onwerkelijk gevoel."

Buvelot wandelt door het Mauritshuis, een museum in Den Haag dat gevestigd is in een 17e-eeuws stadspaleis. Het herbergt een wereldberoemde collectie schilderijen uit de Gouden Eeuw, met werken van onder anderen Johannes Vermeer, Rembrandt en Frans Hals. Het bekendste schilderij is Meisje met de parel van Vermeer. Dat is uitgegroeid tot een van de meest geliefde werken uit de kunstgeschiedenis.

Bomvrije bergplaats

De oorlogsdreiging in Nederland 85 jaar geleden was groot, Buvelot: "De locatie van het Mauritshuis, tussen de ministeries, was het meest bedreigde deel van Nederland. Er hing nog een klein deel van de collectie op de begane grond, maar het grootste deel was al opgeborgen in een speciaal gebouwde kunstkluis."

Deze kluis was gebouwd door de toenmalige Duitse directeur Wilhelm Martin, die als klein kind naar Nederland gekomen. "Hij voelde in de jaren 30 de bui al hangen en vroeg bij het ministerie om een kunstbergplaats. Dus op het moment dat de Duitsers binnenvielen in 1940 had het Mauritshuis als enige museum van Nederland een eigen bomvrije bergplaats voor schilderijen", vertelt de conservator.

Gekleurde driehoekjes

Toen ook die kluis onveilig werd, besloot Martin om de topstukken te evacueren. Welke werken het eerst moesten verdwijnen, werd bepaald aan de hand van een kleurcode. "Op de achterkant van de schilderijen zaten driehoekjes: rood, wit of blauw. De kleuren van de Nederlandse vlag. Rood betekende: van onschatbare waarde. Het meisje met de parel had zo'n rood driehoekje."

Het schilderij ging niet in een kist met andere kunstwerken. "We weten van een declaratie dat Willem Martin haar persoonlijk met de trein wegbracht. Eerste klas, samen met restaurator Traas. Hoe het precies verpakt was, weten we niet. Maar we gaan ervan uit dat het beschermd was, waarschijnlijk in een deken."

Diep onder de grond

Meisje met de parel kwam terecht in de mergelgrotten van de Sint-Pietersberg in Limburg, diep onder de grond. "Meer dan 750 schilderijen uit Nederlandse musea werden op deze stille, koele plek opgeslagen", vertelt Harald Close van Maastricht Underground, terwijl hij de zware deur van Rijksbewaarplaats 9 opent.

"Vrachtwagens vol kunst werden hier naar binnengereden. Van Gogh, Ruisdael, Jan Steen, Vermeer, alles hing door elkaar. Aan welk rek Meisje met de parel precies heeft gehangen, dat weten we niet, want er is geen plattegrond."

De Nachtwacht opgerold

Ook De Nachtwacht werd hier opgeslagen, opgerold. "Die enorme rol moesten ze elke dag een kwartslag draaien om het gewicht te verdelen", vertelt de gids. "Anders zou hij bezwijken onder zijn eigen gewicht. En dat zegt iets over hoe fragiel kunst is, zelfs als ze groot en beroemd is."

De Duitsers wisten dat de collectie hier lag. "Die vonden het prima", zegt Close. "Ze dachten: laat die Nederlanders maar kluizen bouwen. Dan weten wij waar het ligt. Gelukkig liep het anders. Anders was dit nu misschien een Duitstalige rondleiding geweest."

Doelgericht gebombardeerd

Na de oorlog keerde Meisje met de parel terug naar het Mauritshuis, waar ze inmiddels alweer 80 jaar hangt en jaarlijks ruim een half miljoen bezoekers trekt. 'Zij' hoeft voorlopig nergens onder te duiken, maar dat is voor veel andere kunstwerken in huidige oorlogsgebieden helaas niet zo, zegt conservator Buvelot.

"In Oekraïne zijn sommige musea met opzet gebombardeerd. Geen 'collateral damage', maar echt doelgericht."

Twaalf musea vernietigd

Volgens de Organisatie der Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (UNESCO) zijn sinds het begin van de Russische invasie minstens twaalf musea in Oekraïne beschadigd of vernietigd.

Zoals het Kuindzhi Kunstmuseum in Marioepol, het Regionale Kunstmuseum in Tsjernihiv en het Ivankiv Historisch en Streekmuseum. Sommige werken uit dit museum werden door lokale bewoners uit het brandende gebouw gered.

Ondergebracht in Berlijn

Gelukkig is de inzet van museumdirecteuren om schilderijen in veiligheid te brengen groot, zegt Buvelot. "Veel schilderijen uit Oekraïne hebben inmiddels onderdak gevonden in Berlijn. Ook worden sommige kunstwerken tentoongesteld in Europese musea om aandacht te vragen voor de Oekraïense cultuur en geschiedenis."

Boven de kunstkluis die voormalig museumdirecteur Wilhelm Martin in het Mauritshuis liet bouwen, is een spreuk van hem te lezen: ''t Is droevig dat de oorlog vergt dat men 's lands kunst voor het oog verbergt.' Voor conservator Buvelot blijft Martin een inspirerend voorbeeld van een dapper mens in oorlogstijd. "Alles van waarde is weerloos en moet worden verdedigd. En dat deed Martin toen. En dat moeten we ook nu doen, zolang het nodig is."