Waarom volgens deze expert Iran en de VS in gesprek willen over atoomakkoord: 'Jonge mensen willen vrijheid'
Iran en de Verenigde Staten zitten vandaag om de tafel in Oman om een nieuw atoomakkoord af te sluiten. President Donald Trump stapte in 2018 uit het vorige akkoord, waarom zijn de landen nu weer in gesprek? "Alternatief is bombardementen."
Iran-deskundige en analist bij het Haagsche Instituut Geopolitiek Damon Golriz verwacht dat beide landen heel positief de gesprekken van vandaag ingaan. "En dat er ook eigenlijk een rail wordt gelegd voor de bewegingen die meer richting diplomatie gaan in plaats van oorlogsretoriek."
'Amerika wel kernwapens tegenhouden'
De gesprekken gaan dus over een nieuw atoomakkoord tussen Iran en de VS, waarin de landen afspraken maken over het nucleaire programma van Iran en wat ze met die technologie doen. "Het heeft alleen maar een politiek besluit nodig om zometeen kernwapens te maken. En dat wil Amerika tegenhouden."
De reden dat de VS toenadering zoekt heeft volgens Golriz te maken met de rivaliteit tussen de VS en China, waar het Midden-Oosten tussen zit. "Het is een veld waarin energie en logistiek een belangrijke rol spelen", legt hij uit. "En wat Iran wil is eigenlijk minder sancties, omdat de Amerikanen heel veel sancties hebben opgelegd de afgelopen paar jaar. En natuurlijk ook dat er geen oorlog komt."
De vorige 'Iran-deal'
Dit is niet de eerste keer dat Iran en de VS praten over kernprogramma's. In 2015 waren de landen het al eens geworden over het Iraanse kernprogramma. Iran zou volgens dit plan afzien van het maken van kernwapens. In ruil daarvoor beloofde landen zoals de Verenigde Staten en Europese landen om economische sancties tegen Iran op te heffen.
Toen Donald Trump in 2018 begon aan zijn eerste termijn als Amerikaanse president stapte hij uit het akkoord, ook kondigde hij nieuwe sancties aan op Iran. Sindsdien houdt Iran zich ook steeds minder aan de afspraken uit het akkoord.
'Iran moet gesprek aangaan'
Volgens de Iran-deskundige is dit het juiste moment om te praten over een nieuw akkoord. "Iran is ontzettend verzwakt na 7 oktober door de aanvallen van Israël op bijvoorbeeld Hezbollah, Hamas en de Houthis." Dat zijn allemaal groepen die militair gesteund worden door Iran.
"Er is ook een militaire opbouw in de regio door Amerika die ongekend is in de afgelopen 20 jaar", vertelt Golriz. "Dat samen zorgt ervoor dat Iran het gesprek moet aangaan, omdat het alternatief bombardementen is."
'Regime wordt niet gedragen door bevolking'
Volgens Golriz heeft Iran nu ook te maken met veel interne problemen, wat een belangrijke reden is om in gesprek te gaan. Zo waren er de afgelopen jaren veel demonstraties voor vrouwenrechten. "Het regime wordt niet gedragen door de bevolking. Jonge mensen willen meer vrijheid, een westerse manier van leven. Dit regime kan dat niet geven."
"Economisch gaat het ook heel slecht", gaat hij verder. "Het land is gesanctioneerd op allerlei manieren. Je kan hier bijvoorbeeld geen geld over maken naar Iran als je familieleden hebt." Ook mogen veel bedrijven niet handelen met Iran, hierdoor is het land economisch grotendeels afgesloten van de rest van de wereld.
'Trump wil voor vrede zorgen'
De reden dat de VS het gesprek opnieuw aangaat, heeft volgens Golriz vooral te maken met president Trump zelf. "Hij wil een deal sluiten omdat hij de president wil zijn die voor vrede zorgt", legt hij uit.
President Trump wil volgens de Iran-deskundige het land naar zich toetrekken, om meer invloed te krijgen in het Midden-Oosten. "Waar dus energie en logistiek een belangrijke rol spelen. En dat samen zorgt ervoor dat er voldoende politieke wil is om deze bijeenkomst te laten slagen."
Wat levert de NAVO-top Nederland eigenlijk op? En andere vragen beantwoord
Tientallen wereldleiders, ministers en internationale delegaties komen samen om te praten over veiligheid in de wereld tijdens de grote NAVO-top op 24 en 25 juni in Den Haag. Wij vroegen wat jullie hierover wilden weten.
Jullie vragen worden beantwoord door Martijn Kitzen en Nikki Ikani. Kitzen is hoogleraar Irreguliere Oorlogsvoering & Speciale Operaties aan de Nederlandse Defensieacademie en hoogleraar Krijgswetenschappen aan de Universiteit Leiden. Ikani is universitair Docent Inlichtingen en Veiligheid aan de Universiteit Leiden en Senior Fellow aan de NATO Defense College.
1. Waarom wordt de NAVO-top in Nederland gehouden, en niet gewoon in Brussel, waar het NAVO-hoofdkwartier zit?
"Dat is een hele oude afspraak", legt Kitzen uit. "Als je elk jaar in Brussel bijeenkomt, leg je alle organisatorische lasten bij België neer. Daarom is besloten om steeds een ander land de top te laten plaatsvinden." Voor het eerst vindt de NAVO-top plaats in Nederland. De afgelopen jaren waren de hoofdsteden van de Verenigde Staten en Litouwen aan de beurt, volgend jaar is dat in Turkije.
Nederland had de top eigenlijk al in 2024 willen organiseren, vanwege het 75-jarig bestaan van de NAVO. "Maar de Amerikanen besloten toen zelf gastland te zijn", zegt Kitzen. "Daarom is Nederland nu aan de beurt. Dit stond dus al lang vast en heeft niets te maken met de rol van secretaris-generaal van de NAVO Mark Rutte, zoals sommigen denken."
2. Wat kost deze top, wie betaalt, en wat levert het Nederland eigenlijk op?
De NAVO-top kost voorlopig ongeveer 183 miljoen euro, dat is meer dan eerder gedacht. Dat komt onder andere door strengere beveiliging en internationale ontwikkelingen zoals een extra bijeenkomst over defensie-industrie. De kosten worden betaald door de ministeries van Buitenlandse Zaken, Defensie en Justitie en Veiligheid. De NAVO zelf betaalt bijvoorbeeld voor hotelovernachtingen en eigen beveiliging.
Maar tegenover die kosten staan ook opbrengsten, zegt Ikani. "In Den Haag komen duizenden gasten: regeringsleiders, ministers, medewerkers, journalisten. Die overnachten, eten en drinken in de stad. In Chicago leverde een NAVO-top ooit 120 miljoen dollar op. Zulke inkomsten kun je hier ook verwachten."
Het gaat niet alleen om geld, benadrukt Kitzen. "Het is een soort diplomatieke investering. We laten zien dat we een goede bondgenoot zijn. En dat is belangrijk, want als klein land kunnen we onze veiligheid niet in ons eentje regelen. Daar hebben we anderen voor nodig."
"Het evenement zet Nederland echt op de kaart", vult Ikani aan. Daarnaast is het de eerste keer in 76 jaar dat Nederland de NAVO-top organiseert. "Je zou kunnen zeggen: het werd tijd."
3. Welke beslissingen kunnen tijdens deze top daadwerkelijk genomen worden?
Veel harde besluiten worden er waarschijnlijk niet genomen, zegt Kitzen. "Met zoveel lidstaten kost dat tijd." Toch ligt er wel een belangrijk voorstel op tafel: een nieuwe NAVO-norm voor defensie-uitgaven. In plaats van de huidige 2 procent van het bruto binnenlands product (bbp), wordt nu gesproken over 5 procent. Die zou bestaan uit 3,5 procent voor defensie en 1,5 procent voor bredere veiligheid zoals cyberveiligheid en bescherming van vitale infrastructuur.
"Als landen het daarover eens worden, is dat een belangrijk signaal richting de Verenigde Staten", zegt de hoogleraar. "Het laat zien dat Europa bereid is meer verantwoordelijkheid te nemen binnen de NAVO."
Voor het eerst sinds de Koude Oorlog wordt ook gesproken over een gezamenlijk militair draaiboek, vertelt Ikani. "Er komen concrete doelen voor wat de NAVO moet kunnen: aantallen afweersystemen, tanks, troepen, logistiek." Die plannen worden per regio uitgewerkt. "Bijvoorbeeld voor Oost-Europa of de Baltische staten: wie stuurt welke troepen, hoe snel, met welk materieel. Dat is veel concreter dan vroeger."
Ook nieuwe militaire steun aan Oekraïne staat op de agenda. Alleen al vanuit Europa wordt dit jaar gesproken over een steunpakket van zo'n 20 miljard euro. Tegelijk speelt op de achtergrond het gevoelige onderwerp van een mogelijk NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne.
"Dat hangt al jaren in de lucht, maar ligt nu feitelijk in de ijskast", gaat ze verder. Zowel de Amerikaanse president Trump als de minister van Defensie hebben aangegeven dat er op korte termijn geen realistische stappen te verwachten zijn. NAVO-baas Rutte noemde het pad richting lidmaatschap eerder nog 'onomkeerbaar', maar er is geen tijdlijn afgesproken.
Volgens Ikani is het onwaarschijnlijk dat het onderwerp formeel op tafel komt. "Misschien wordt er achter de schermen over gesproken, maar ik verwacht niet dat het in de officiële eindverklaring zal staan."
4. Waarom moeten Europese NAVO-landen 5 procent halen, terwijl de VS zelf op 3,5 procent blijft?
Er wordt vaak gezegd dat de Verenigde Staten twee derde van het NAVO-budget betalen, maar dat klopt niet. Die bewering gaat over hun totale defensie-uitgaven, dus inclusief wat ze voor hun eigen leger uitgeven, niet alleen wat naar de NAVO gaat.
Ikani legt uit dat de VS zo'n 16 procent bijdraagt aan het officiële NAVO-budget, het gezamenlijke potje voor bijvoorbeeld hoofdkwartieren en infrastructuur. Dat is vergelijkbaar met de bijdrage van grotere Europese lidstaten.
De Amerikaanse invloed blijft hoe dan ook groot. In 2024 gaven de VS 3,38 procent van hun bbp uit aan defensie, weet Ikani. "Omdat hun defensiebudget zo groot is, is dat goed voor maar liefst 68,2 procent van alle defensie-uitgaven van NAVO-landen samen. Dat laat zien hoe groot het verschil is tussen nationale defensie-uitgaven en de gezamenlijke NAVO-begroting."
5. Waarom is president Zelensky uitgenodigd, zet dit de verhoudingen met Rusland niet verder onder druk?
"Rusland is op dit moment de grootste bedreiging voor de veiligheid in Europa", zegt Kitzen. Omdat Rusland in oorlog is met Oekraïne, wil de NAVO met de uitnodiging van president Zelensky een duidelijk signaal afgeven: wij staan achter Oekraïne. "Door Oekraïne te steunen, wil je voorkomen dat Rusland zijn agressie uitbreidt naar andere landen," gaat hij verder. "Het is een manier van afschrikking en bescherming van NAVO-grondgebied."
Toch ligt de gevoeligheid niet alleen bij Rusland. Ook de verhouding met de Verenigde Staten speelt mee, legt Ikani uit. "Trump en Zelensky hebben geen goede relatie. Als Trump ziet dat Zelensky te veel aandacht krijgt tijdens de top, terwijl hij twijfelt of de VS überhaupt nog moet meebetalen aan de NAVO, dan kan hij dat als provocatie zien."
6. Hoe geloofwaardig is de NAVO nu nog als Trump zich er mogelijk van afkeert?
"De samenwerking is sterk en beter geregeld dan binnen de EU", zegt Kitzen. Alle landen volgen dezelfde militaire procedures, wat zorgt voor duidelijke afspraken en snelle actie.
Toch klinkt er zorg. "We kunnen op dit moment niet zonder de Amerikanen", zegt de hoogleraar. De VS leveren niet alleen veel troepen, maar ook cruciale middelen zoals inlichtingen, transport en luchtverdediging. Dat wordt pijnlijk duidelijk in Oekraïne: zonder Amerikaanse informatie zijn Europese wapens minder effectief. De NAVO blijft dus als structuur geloofwaardig, maar Europese veiligheid is in de praktijk nog sterk afhankelijk van de VS.
Volgens Ikani raakt die afhankelijkheid aan een dieper punt: vertrouwen. "De NAVO is gebaseerd op het idee dat je elkaar verdedigt en dezelfde waarden deelt: vrijheid, veiligheid, democratie. Trump heeft eerder openlijk getwijfeld aan het nut van de NAVO, en zelfs gedreigd eruit te stappen. Dat blijft hangen."
Om dat risico op te vangen, nemen Europese landen nu meer verantwoordelijkheid. Ze verhogen hun defensiebudgetten, maken concrete verdedigingsplannen en investeren in afweer en infrastructuur. "De afkeer van Trump leidt dus ook tot actie", zegt de expert Europese veiligheid. "Europa wordt sterker binnen de NAVO."
Maar het blijft spannend, zegt Kitzen: "We hebben de VS nu nog hard nodig. Op de lange termijn moet Europa zelfstandiger worden, maar zover zijn we nog niet." Volgens hem helpen de extra investeringen ook politiek. "We willen laten zien dat we zelf meer verantwoordelijkheid nemen." Vorige week, tijdens een grote veiligheidsconferentie in Azië, sprak de Amerikaanse minister van Defensie zich daar positief over uit.
7. Gaat het bij de NAVO nog om samenwerking en vrede, of vooral om herbewapening?
"Die vraag snap ik helemaal", begint Kitzen. "Het gaat inderdaad veel over herbewapening, maar dat is nodig om oorlog te voorkomen. Het doel blijft samenwerking en veiligheid." Sinds het einde van de Koude Oorlog hebben we enorm bezuinigd op defensie. Daardoor is er nu veel te weinig over. De aantallen die we nu nodig hebben om Rusland daadwerkelijk af te schrikken zijn gigantisch."
"De NAVO zal nooit zelf een oorlog starten", maakt hij duidelijk. "Het gaat om collectieve verdediging. De herbewapening is dus bedoeld om de vrede te bewaren. Maar vrede is niet vanzelfsprekend, zeker niet met iemand als Poetin. Als je hem niet duidelijk tegengas geeft, zal hij zijn kans grijpen. Dat is wat hij ook in Oekraïne heeft gedaan."