'Het is voorlopig uit tussen deze partijen': politiek commentator Joost Vullings over 'klappen' van formatie

NSC wil voorlopig niet langer onderhandelen over een kabinet met PVV, VVD en BBB. Dat heeft partijleider Pieter Omtzigt vanavond laten weten. Wat is er precies gebeurd en hoe nu verder in de formatie? We vragen het aan politiek commentator Joost Vullings.

De vier partijen begonnen vlak voor kerst met de onderhandelingen. Na 7 weken concludeert Omtzigt nu dat deze gespreksronde in de formatie klaar is en het aan informateur Ronald Plasterk is om zijn eindverslag uit te brengen.

Joost, is de formatie nu geklapt of niet?

"De formatie is geklapt, dat kun je wel zeggen", maakt Vullings duidelijk. "De opdracht die formateur Plasterk van de Tweede Kamer heeft gekregen - onderzoeken of PVV, VVD, NSC en BBB overeenstemming kunnen bereiken over belangrijke thema's, waaronder de Grondwet - is mislukt. Dus het is voorlopig uit tussen deze partijen. Het kan wel weer 'aan' raken, maar ik noem het geklapt."

Dat er onduidelijkheid is over of de gesprekken nu definitief voorbij zijn, snapt hij wel. Dat komt volgens hem door 'de typische verwarring die Omtzigt zaait'. "Dat hij dan eerst zegt: 'Deze ronde is voorbij, ik doe niet meer mee.' En als mensen dan de conclusie trekken dat het geklapt is, dan gaat hij weer andere journalisten bellen met de boodschap: 'Het is niet geklapt.'"

Waarom wil NSC nu niet meer verder onderhandelen?

Vullings zegt dat de overheidsfinanciën de officiële reden zijn waarom Omtzigt heeft besloten dat de huidige gespreksronde wat hem betreft ten einde is gekomen. "NSC heeft via de informateur aan alle ministeries gevraagd: wat zijn de mogelijke tegenvallers de komende 4 jaar? Die zijn op papier gezet en daar staat ook vertrouwelijke informatie tussen, dus die heeft Omtzigt vertrouwelijk kunnen inzien. Daar is hij van geschrokken, zo van: oeh, het staat er veel slechter voor."

Omtzigt heeft volgens de politiek commentator de overheidsfinanciën naast de verkiezingsbeloften van de andere formerende partijen gelegd en daar zijn conclusies uit getrokken: "Kennelijk heeft hij vastgesteld dat die niet mogelijk zijn en zegt hij: 'Ik heb er met dit financiële plaatje geen vertrouwen in dat dit gaat werken.'" Belangrijk punt daarbij is wel dat Omtzigt niet aan de ministeries heeft gevraagd wat de mogelijke meevallers zijn in de komende jaren, benadrukt Vullings.

Zat deze breuk eraan te komen?

"Dat deze formatie ging klappen is wel iets dat sinds eind vorige week in de lucht hing als serieuze optie", zegt Vullings. "Je weet nooit of het echt gebeurt, maar het was wel duidelijk dat de sfeer naar beneden ging. Je zag dat ook aan tweets van de verschillende partijleiders."

Ondanks dat het er misschien al aan zat te komen, is er nu toch veel verwarring over de huidige situatie in de formatie. "Dat heeft vooral met het moment en de reden te maken. Daar zijn de andere drie partijen, maar ook informateur Plasterk verbaasd over", legt hij uit. "Volgens hen is dit een soort gelegenheidsargument van NSC om niet meer verder te hoeven onderhandelen met PVV, VVD en BBB."

Waarom doet Omtzigt dit volgens jou dan?

Omtzigt wil met deze stap in de formatie zijn partij in een andere positie manoeuvreren, ziet Vullings. Bijvoorbeeld als gedoogpartner van een kabinet waar verkiezingswinnaar PVV aan deelneemt. "Omtzigt is vooral ongelukkig om in een meerderheidskabinet met de PVV te zitten. Hij wil zich daar niet voor 100 procent aan verbinden, hij wil een zakelijke afstand houden tot die partij."

De NSC-leider vindt dat de PVV veel niet-rechtstatelijke standpunten heeft, bezwaren die hij voor de Tweede Kamerverkiezingen meerdere keren kenbaar maakte. Toch besloot Omtzigt na de verkiezingen gesprekken aan te gaan met Geert Wilders. "Kennelijk heeft hij daar eerder voldoende toezeggingen op gekregen tijdens het eerste deel van de formatie. Dus dat kan hij nu niet meer als argument gebruiken." Daarom hebben de andere partijen volgens Vullings het gevoel dat NSC naar een reden heeft gezocht om de onderhandelingstafel te verlaten.

Je zou het kunnen zien als een truc om een gedoogconstructie uit te lokken, legt hij uit. "En het gekke is dat we eigenlijk altijd al wisten dat hij die rol voor zich ziet. Maar daar ging het deze formatieronde niet over. Daarom voelen de andere partijleiders zich nu een beetje genept door Omtzigt."

Hoe moet het nu verder in de formatie?

"Eerst komen morgenavond de onderhandelende partijen samen bij de informateur om te praten", weet Vullings. Al heeft Omtzigt vanavond aan de NOS laten weten niet aan te zullen schuiven bij dat overleg. Aankomende maandag levert Plasterk zijn eindverslag in bij de Tweede Kamer, die er later die week waarschijnlijk over zal debatteren.

Daarna moet een informateur weer een opdracht krijgen, dat kan opnieuw Plasterk zijn of een nieuw persoon, legt de politiek commentator uit. "Die informateur zal waarschijnlijk weer gewoon aan alle partijen vragen wat er volgens hen moet gebeuren." Tussendoor is er ook nog het voorjaarsreces. Dus voordat er weer partijen voorzichtig met elkaar gaan praten zijn we zo weer een paar weken verder, concludeert hij.

In de eerste instantie zal er weer naar de PVV worden gekeken. "Dat is de grootste partij en Wilders is zelf niet van tafel gegaan." In de nieuwe formatieronde zal er bovendien worden gekeken naar andere opties, verwacht Vullings.

Maar de conclusie dat het definitief voorbij is tussen deze vier partijen kun je niet zomaar trekken, benadrukt hij. "Je ziet dat Omtzigt de deur openhoudt voor een samenwerking in een andere vorm, als gedoogpartner van een minderheidskabinet met PVV, VVD en BBB. De vraag is: accepteren die andere drie partijen dat? Want de VVD wil ook gedogen, en ik verwacht niet dat die zomaar van positie gaan veranderen."

Komen er straks nieuwe Tweede Kamerverkiezingen?

Andere coalities liggen met de verkiezingsuitslag niet per se voor de hand. Dus als PVV, VVD, NSC en BBB er uiteindelijk niet uitkomen, komen er dan nieuwe verkiezingen? Daar is het volgens Vullings 'nu nog veel te vroeg voor'. "Alle partijen mogen eerst vertellen wat ze van de huidige situatie vinden. Dus het is niet zo dat volgende week de conclusie wordt getrokken dat er nieuwe verkiezingen nodig zijn", verwacht hij. "Natuurlijk gaan ze eerst kijken of er nog andere opties zijn in de formatie."

Maar het valt nooit helemaal uit te sluiten dat die gesprekken ook niet leiden tot een nieuw kabinet en dus kan het zijn dat Nederland opnieuw naar de stembus moet om een nieuwe Tweede Kamer te kiezen. Maar zo ver zijn we nog lang niet, benadrukt de politiek commentator tot slot.