Wat gebeurt er in het brein als iemand doordraait? Wetenschappers onderzoeken het in een virtueel café

Wat gebeurt er bij 'korte lontjes', mensen die snel geweld gebruiken? Psycholoog Lobbestael onderzocht het in een virtueel café, waar ze constant worden uitgedaagd. "We kijken welk type met welk persoonskenmerk onder welke omstandigheden agressief wordt."

'Het werd zwart voor mijn ogen, de stoppen sloegen door', het zijn uitdrukkingen die je vaak in de rechtszaal hoort. Door haar eerdere werk in gevangenissen raakte klinisch psycholoog dr. Jill Lobbestael gefascineerd door agressief gedrag. In een levensechte omgeving onderzoekt ze hoe het brein van zogenoemde 'korte lontjes' werkt.

Vijandige intenties

'Korte lontjes': het zijn volgens Lobbestael mensen die relatief vaak boos zijn om relatief kleine dingen en als gevolg daarvan ook agressief reageren. Soms alleen verbaal, maar soms ook fysiek. Door te slaan bijvoorbeeld. Ze hebben vaak het idee dat anderen vijandige intenties hebben, ook al is daar lang niet altijd aanleiding voor. En dan reageren ze agressief."

"Als iemand tegen ze opbotst, concluderen ze meteen dat die persoon dat met opzet doet, dat hij of zij narigheid wil of je iets betaald wil zetten. Terwijl het gezonder zou zijn om te denken: het zal wel geen opzet zijn."

Virtual reality-café

Om erachter te komen waarom iemand ineens kan ontvlammen, besloot Lobbestael dit te gaan onderzoeken. Na een oproep in de media kreeg ze honderden reacties. Van mensen die gewoon kibbelen zoals iedereen wel doet, tot mensen die veel last hebben van hun eigen agressieve gedrag.

Met hen ging ze aan het werk. Er werd een virtual reality café-omgeving gevormd, waar de proefpersoon aangesproken werd door steeds onaangenamere mensen.

Duwen en slaan

De proefpersoon hoefde dit niet passief te ondergaan en had de beschikking over virtuele handen, waarmee hij kon duwen of zelfs slaan, legt Lobbestael uit.

"We kijken hiermee of er verschillen zijn. Welk type met welk persoonskenmerk wordt onder welke omstandigheden agressief? Het lab voelt heel realistisch. Als we de avatars, de virtuele cafébezoekers, de proefpersonen laten meppen, zie je ze terugdeinzen."

Sneller terugslaan

Het onderzoek laat zien dat naarmate de avatars meer provoceren, uiteindelijk alle mensen terugslaan. Maar mensen met bepaalde persoonskenmerken doen dat sneller dan anderen. "We zien dat met name mensen met narcistische trekken en ook mensen met psychopathische trekken, minder provocatie nodig hebben om terug te gaan slaan."

Naast persoonskenmerken kunnen ook genetische kenmerken een rol spelen. Zo hebben sommige mensen een genmutatie, die bekend staat als het 'warrior-gen'. "Als je dat hebt, in combinatie met bijvoorbeeld misbruik of verwaarlozing in de kindertijd, maakt het dat mensen in hun volwassen leven heel vaak agressief gedrag vertonen", legt Lobbestael uit.

Gevoel van bedreiging

Dat het bij mensen met korte lontjes tijdens de proef 'zwart voor de ogen' werd en 'de stoppen doorsloegen', waardoor ze hun boosheid in fysiek geweld omzetten, heeft volgens Lobbestael te maken met het sterke gevoel van bedreiging, dat mensen met korte lontjes ervaren.

"Op dat moment verliezen ze de controle, zijn ze alleen nog maar gericht om die bedreiging uit de weg te ruimen, koste wat kost. En het langere termijn-idee van: 'Ik word gestraft', of 'Dat kan ik beter niet doen', verliezen ze helemaal uit het oog."

Korte lontjes door corona

"De meeste mensen houden gelukkig wel controle over hun boosheid", zegt ze geruststellend. Een poortwachter in de prefrontale kwab (onderdeel van het brein, red.) voorkomt dat de meeste mensen boosheid niet omzetten in agressief gedrag. "Je hebt genoeg zelfcontrole, om impulsen bij de emotie boosheid, te onderdrukken."

Wel staat die zelfcontrole door corona onder druk, zo ziet ook dr. Lobbestael. "Dat komt in de eerste plaats door de onduidelijkheid over de maatregelen. Werken die maatregelen echt? Hoe lang duurt het nog? Worden we zelf getroffen, of onze geliefden? Deze onduidelijkheid maakt dat er ruimte komt om dingen vijandig en bedreigend te interpreteren, waardoor bijvoorbeeld complottheorieën ontstaan. En daarmee ook agressie."

Persoonlijke aanval of bedreiging

En daar blijft het niet bij. "Ook wordt door corona onze manier van leven bedreigd." Want de vrijheid die je anders hebt, daar wordt je ineens op aangesproken door anderen. "Als iemand je vraagt om een mondkapje op te doen, gaan sommige mensen meteen denken: 'Die is er op uit om mij te pakken, waarom moet mij dat nou weer overkomen?'"

"Het voelt dan als een persoonlijke aanval of bedreiging", zo legt ze uit. "En dan volgt een agressieve reactie terug op de persoon die slechts een maatschappelijk instituut representeert, zoals een zorgmedewerker, agent of buschauffeur."

Eerst tot tien tellen helpt niet

Het is niet makkelijk mensen met een kort lontje te behandelen, benadrukt Lobbestael, maar met behandelmodellen waarbij mensen het afleren dingen vijandig te interpreteren valt winst te boeken. "Mensen krijgen onduidelijke situaties voorgelegd, waarbij ze een positieve feedback krijgen als ze de situatie positief interpreteren. Dat wordt in verschillende variaties herhaald, als een soort spiertraining, zodat positieve associaties worden opgebouwd."

De klassieke wijsheid dat je even tot tien moet tellen, vindt ze in ieder geval niet toereikend. "Je kunt het vergelijken met een pot die op het vuur staat. Als het water kookt, kun je de deksel aanduwen zodat het niet overkookt. Maar het is effectiever om de vlam minder hard te laten branden."