Wat gebeurt er bij 'korte lontjes', mensen die snel geweld gebruiken? Psycholoog Lobbestael onderzocht het in een virtueel café, waar ze constant worden uitgedaagd. "We kijken welk type met welk persoonskenmerk onder welke omstandigheden agressief wordt."

'Het werd zwart voor mijn ogen, de stoppen sloegen door', het zijn uitdrukkingen die je vaak in de rechtszaal hoort. Door haar eerdere werk in gevangenissen raakte klinisch psycholoog dr. Jill Lobbestael gefascineerd door agressief gedrag. In een levensechte omgeving onderzoekt ze hoe het brein van zogenoemde 'korte lontjes' werkt.

Vijandige intenties

'Korte lontjes': het zijn volgens Lobbestael mensen die relatief vaak boos zijn om relatief kleine dingen en als gevolg daarvan ook agressief reageren. Soms alleen verbaal, maar soms ook fysiek. Door te slaan bijvoorbeeld. Ze hebben vaak het idee dat anderen vijandige intenties hebben, ook al is daar lang niet altijd aanleiding voor. En dan reageren ze agressief."

"Als iemand tegen ze opbotst, concluderen ze meteen dat die persoon dat met opzet doet, dat hij of zij narigheid wil of je iets betaald wil zetten. Terwijl het gezonder zou zijn om te denken: het zal wel geen opzet zijn."

Virtual reality-café

Om erachter te komen waarom iemand ineens kan ontvlammen, besloot Lobbestael dit te gaan onderzoeken. Na een oproep in de media kreeg ze honderden reacties. Van mensen die gewoon kibbelen zoals iedereen wel doet, tot mensen die veel last hebben van hun eigen agressieve gedrag.

Met hen ging ze aan het werk. Er werd een virtual reality café-omgeving gevormd, waar de proefpersoon aangesproken werd door steeds onaangenamere mensen.

Duwen en slaan

De proefpersoon hoefde dit niet passief te ondergaan en had de beschikking over virtuele handen, waarmee hij kon duwen of zelfs slaan, legt Lobbestael uit.

"We kijken hiermee of er verschillen zijn. Welk type met welk persoonskenmerk wordt onder welke omstandigheden agressief? Het lab voelt heel realistisch. Als we de avatars, de virtuele cafébezoekers, de proefpersonen laten meppen, zie je ze terugdeinzen."

Sneller terugslaan

Het onderzoek laat zien dat naarmate de avatars meer provoceren, uiteindelijk alle mensen terugslaan. Maar mensen met bepaalde persoonskenmerken doen dat sneller dan anderen. "We zien dat met name mensen met narcistische trekken en ook mensen met psychopathische trekken, minder provocatie nodig hebben om terug te gaan slaan."

Naast persoonskenmerken kunnen ook genetische kenmerken een rol spelen. Zo hebben sommige mensen een genmutatie, die bekend staat als het 'warrior-gen'. "Als je dat hebt, in combinatie met bijvoorbeeld misbruik of verwaarlozing in de kindertijd, maakt het dat mensen in hun volwassen leven heel vaak agressief gedrag vertonen", legt Lobbestael uit.

Gevoel van bedreiging

Dat het bij mensen met korte lontjes tijdens de proef 'zwart voor de ogen' werd en 'de stoppen doorsloegen', waardoor ze hun boosheid in fysiek geweld omzetten, heeft volgens Lobbestael te maken met het sterke gevoel van bedreiging, dat mensen met korte lontjes ervaren.

"Op dat moment verliezen ze de controle, zijn ze alleen nog maar gericht om die bedreiging uit de weg te ruimen, koste wat kost. En het langere termijn-idee van: 'Ik word gestraft', of 'Dat kan ik beter niet doen', verliezen ze helemaal uit het oog."

Korte lontjes door corona

"De meeste mensen houden gelukkig wel controle over hun boosheid", zegt ze geruststellend. Een poortwachter in de prefrontale kwab (onderdeel van het brein, red.) voorkomt dat de meeste mensen boosheid niet omzetten in agressief gedrag. "Je hebt genoeg zelfcontrole, om impulsen bij de emotie boosheid, te onderdrukken."

Wel staat die zelfcontrole door corona onder druk, zo ziet ook dr. Lobbestael. "Dat komt in de eerste plaats door de onduidelijkheid over de maatregelen. Werken die maatregelen echt? Hoe lang duurt het nog? Worden we zelf getroffen, of onze geliefden? Deze onduidelijkheid maakt dat er ruimte komt om dingen vijandig en bedreigend te interpreteren, waardoor bijvoorbeeld complottheorieën ontstaan. En daarmee ook agressie."

Persoonlijke aanval of bedreiging

En daar blijft het niet bij. "Ook wordt door corona onze manier van leven bedreigd." Want de vrijheid die je anders hebt, daar wordt je ineens op aangesproken door anderen. "Als iemand je vraagt om een mondkapje op te doen, gaan sommige mensen meteen denken: 'Die is er op uit om mij te pakken, waarom moet mij dat nou weer overkomen?'"

"Het voelt dan als een persoonlijke aanval of bedreiging", zo legt ze uit. "En dan volgt een agressieve reactie terug op de persoon die slechts een maatschappelijk instituut representeert, zoals een zorgmedewerker, agent of buschauffeur."

Eerst tot tien tellen helpt niet

Het is niet makkelijk mensen met een kort lontje te behandelen, benadrukt Lobbestael, maar met behandelmodellen waarbij mensen het afleren dingen vijandig te interpreteren valt winst te boeken. "Mensen krijgen onduidelijke situaties voorgelegd, waarbij ze een positieve feedback krijgen als ze de situatie positief interpreteren. Dat wordt in verschillende variaties herhaald, als een soort spiertraining, zodat positieve associaties worden opgebouwd."

De klassieke wijsheid dat je even tot tien moet tellen, vindt ze in ieder geval niet toereikend. "Je kunt het vergelijken met een pot die op het vuur staat. Als het water kookt, kun je de deksel aanduwen zodat het niet overkookt. Maar het is effectiever om de vlam minder hard te laten branden."

Door alle problemen met stikstof zou je denken dat de luchtkwaliteit in Nederland er slecht voor staat. Maar de lucht in Nederland wordt steeds schoner. Dat concludeert het Planbureau voor de Leefomgeving. "Maar we kunnen nog niet achterover leunen."

"Er ligt een deken van luchtvervuiling over Europa, en die wordt veroorzaakt door verschillende chemische stoffen die worden uitgestoten", licht Marko Hekkert, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) toe. Het inademen van die stoffen is schadelijk voor onze gezondheid.

Europese afspraken

Stoffen als zwaveldioxide, stikstofoxide, ammoniak en fijnstof zijn een stuk minder aanwezig in de lucht dan jaren geleden, zo concludeert het PBL, dat de luchtkwaliteit samen met het RIVM onderzocht.

Dat komt doordat Europa eerder afspraken heeft gemaakt om die uitstoot te verminderen en de lucht weer schoner te krijgen. Auto's, schepen en stallen moesten minder vervuilend worden gemaakt. Afspraken met de industrie spelen een belangrijke rol. "Ze hebben nieuwe technieken ontwikkeld en geïmplementeerd, en dat heeft gewerkt. De auto's die we nu kopen zijn een stuk schoner dan 20 jaar geleden", zegt Hekkert.

Emissiedoelen in zicht

Onze lucht is nu dus een stuk schoner dan decennia geleden. En wordt ook nog schoner, zo is de verwachting. Bijvoorbeeld doordat we meer elektrisch gaan rijden. Het PBL denkt dat de kans groot is dat we de Europese emissiedoelen in 2030 gaan halen.

Waar vroeger bijvoorbeeld zwavel een groot probleem was, speelt die stof nu nauwelijks nog een rol, merkt Hekkert op. "Dat leidde tot zure regen, waardoor bossen doodgingen. Maar nu hebben we het niet eens meer genoemd in onze presentatie."

Schonere kachels

Fijnstof is nog wel een punt van aandacht. Daar is volgens het PBL wel een daling te zien, maar veel minder scherp dan bij andere stoffen. "Van fijnstof worden mensen echt ziek, maar we hebben er ook zelf veel invloed op", zegt Hekkert.

Het gebruik van houtkachels stoot bijvoorbeeld veel fijnstof uit. Wie iets aan zijn vervuiling wil doen kan een schonere kachel aanschaffen.

Levensverwachting 8 maanden korter

Voor onze gezondheid en kwaliteit van leven is de luchtkwaliteit van groot belang. De levensverwachting in Nederland wordt door de luchtvervuiling gemiddeld 8 maanden ingekort. Als deze verbetering zich doorzet, kan dit teruglopen tot 4 maanden.

"Dat klinkt misschien niet als een groot verschuil, maar het is een gemiddelde voor heel Nederland. Veel mensen overlijden hier gewoon jaren eerder door."

Landbouwsector blijft vervuilen

Maar ondanks een forse daling van de ammoniakuitstoot, liggen de landelijke doelen voor stikstofdepositie op de natuur nog ver buiten bereik. "De landbouw is de sector die nog relatief veel blijft uitstoten", zegt Hekkert.

Als het gaat om de gezondheid van de mens gaat het nu een stuk beter, maar de natuur heeft het nog zwaar. Daar zal dan ook nog hard aan gewerkt moeten worden om aan de normen te voldoen. "We kunnen nog niet achterover leunen."

Nog geen 1 op de 3 Nederlanders heeft een noodpakket thuis, blijkt uit onderzoek van het EenVandaag Opiniepanel. Veel te weinig, zegt minister David van Weel. "Dat moet naar 100 procent. Iedereen moet zichzelf 72 uur kunnen redden."

Minister van Justitie & Veiligheid David van Weel vindt dat elke Nederlander zich 72 uur moet kunnen redden in geval van een crisissituatie. "Denk aan communicatie, voor als er geen mobiel netwerk is. Denk aan voedsel en drinkwater, als er geen supermarkten open zijn. Al dit soort zaken, die moet je 72 uur kunnen volhouden bij een crisis."

Van 48 naar 72 uur

Eerder was het advies om 48 uur zelfredzaam te zijn, maar dat is dus nu verhoogd met een extra dag. "Sinds de Koude Oorlog hebben we hier eigenlijk weinig aandacht aan besteed", vertelt de minister over het aanpassen van dit advies.

"Maar na Europees onderzoek waarin de 72 uur zelfredzaamheid wordt geadviseerd, hebben we besloten dat over te nemen", legt hij uit.

'Het is een kleine moeite'

Van Weel geeft als voorbeeld een crisissituatie waarin deze voorbereiding nodig is: "Ik hoop niet dat we te maken krijgen met een conflict morgen. Maar we kunnen wel te maken krijgen met rampen, met energie-uitval."

"De kans is misschien niet heel erg groot. Maar op het moment dat het zich voordoet, dan is het een hele kleine moeite om zo'n pakket aan te schaffen en heb je er veel plezier van", zegt hij.

Niet bij de buren aankloppen

28 procent van de leden van het EenVandaag Opiniepanel heeft nu een noodpakket in huis, en dat is volgens de minister te weinig. "Want iedereen die geen noodpakket heeft en wel te maken krijgt met zo'n situatie, die gaat aankloppen bij de buren."

En dat heeft gevolgen. "Als dat nu betekent dat maar een in de vier buren zo'n noodpakket heeft, dan kun je je voorstellen dat de 72 uur heel snel naar beneden gaat als je spullen moet delen met anderen. Dus als iedereen voor zichzelf zorgt, zorgen we ook voor elkaar. Daarom moet die 28 procent omhoog naar de 100 procent."

Burgers en overheid samen verantwoordelijk

Nu burgers langer voor zichzelf moeten zorgen, betekent dit dan dat de overheid zich terugtrekt? Van Weel begrijpt het sentiment, maar benadrukt dat ook de overheid aan de slag gaat. "Ik leg niet alles neer bij de burger. Het geldt ook voor lokale overheden, het geldt voor bedrijven."

"We roepen ook gemeenten op: ga je verzamelpunten inrichten, hoe je zorg je voor kwetsbare bewoners. Moet je misschien noodvoorzieningen opslaan op bepaalde locaties?", gaat hij verder. "Dus al die trajecten gaan we ook doen."

500 euro contant geld

Naast een noodpakket adviseert Van Weel burgers ook om contant geld in huis te hebben in het geval van een ramp of crisis. Banken en maatschappelijke organisaties overleggen al maanden over hoeveel cash geld mensen moeten aanhouden.

De minister doet een voorstel: "laat ik een voorschot geven. Ik denk dat met 500 euro in cash u echt ruim voldoende heeft om tijdens die 72 uur aan te schaffen wat u echt nodig heeft", zegt Van Weel tot slot.