Waarom het verzet in Israël tegen premier Netanyahu steeds groter wordt: 'De democratie staat op het spel'

Het is al weken onrustig in Israël door mogelijke hervormingen van het hooggerechtshof. Premier Netanyahu wil dat de regering meer macht krijgt. Sommigen vrezen voor het einde van de democratie: "De plannen ondermijnen de rechten van alle burgers."

Sinds het aantreden van de extreem-rechtse regering van premier Benjamin Netanyahu afgelopen december gaan grote groepen mensen wekelijks de straat op om te demonstreren. Ze zijn het oneens met de koers van het nieuwe kabinet, waarin Likoed, Netanyahu's partij, samenwerkt met extreem-rechtse en religieus conservatieve partijen. Ook zijn ze bezorgd over gerechtelijke hervormingen die de regering wil doorvoeren. Die zouden het einde van de democratie betekenen.

Hooggerechtshof als controlerende macht

"Het gaat om een aantal wetsvoorstellen, waarmee de regering het hooggerechtshof buiten spel lijkt te willen zetten", zegt journalist Simone Korkus, die sinds 2001 in Israël woont. "Ze willen de rechterlijke macht kunnen benoemen en de controlerende functie van het hooggerechtshof inperken."

Dat is een ingrijpende verandering, want Israël heeft niet zoals Nederland een Eerste Kamer die de regering controleert, vertelt hoofddocent Antropologie Anne de Jong van de Universiteit van Amsterdam. "Het hooggerechtshof is eigenlijk de controlerende macht. Doordat ze die nu naar het parlement willen overhevelen kun je wel zeggen dat de democratie op het spel staat."

Minderheden benadeeld

Dat de democratie in het land onder druk staat, is niet nieuw, zegt De Jong: "In Israël heeft de Joods-Israëlische meerderheid altijd al andere rechten en plichten dan de 2 miljoen niet-Joodse inwoners." Ze noemt het een 'balanceeract', waarbij het land zich naar buiten toe presenteert als democratisch, 'maar de realiteit is altijd al anders geweest'.

Ook Korkus zegt dat het de vraag is in hoeverre je van een democratie kunt spreken: "Het land beschermt het Joodse karakter en benadeelt minderheden, zoals de Palestijnen. In die zin is het voor velen al geen democratie." Eerder bleek dat al uit onderzoek van onder andere de Verenigde Naties en Amnesty International.

Bezorgd over voortbestaan Israël

Die ongelijkheid lijkt nu nog groter te worden. "De tweedeling die er altijd al was, komt meer naar voren en er dreigt nu ook een splitsing te ontstaan binnen de Israëlische bevolking", zegt De Jong. "Daarbij worden nu ook de rechten van vrouwen en lhbti'ers ingeperkt." Het is belangrijk om onderscheid te maken tussen verschillende groepen minderheden, legt ze uit: "Voor het overgrote deel van de demonstranten gaan deze protesten niet over de situatie van de Palestijnen."

De demonstranten bestaan uit verschillende groepen, van ultralinks tot gematigd. "Je hebt liberalen die de democratie willen beschermen en jonge mensen die strijden voor lhbti- en genderrechten."

Immuun voor corruptie

Naast de hervorming van het hooggerechtshof en mogelijke regeringsplannen voor het inperken van burgerrechten, protesteren mensen ook tegen nieuwe wetten die Netanyahu persoonlijk erg goed uitkomen. "Een van die wetten zorgt ervoor dat hij als zittend premier immuun wordt tegen de aanklachten van corruptie die er tegen hem zijn", legt De Jong uit. "Daar is dus duidelijk sprake van eigen gewin."

Korkus: "Met de wetswijzigingen krijgt de regering meer macht over het benoemen van mensen bij het hooggerechtshof en daarmee hoopt Netanyahu te kunnen beïnvloeden wie er uiteindelijk over zijn eigen rechtszaak moet beslissen."

'Strategische move'

Toch is het persoonlijk voordeel volgens De Jong niet de hoofdreden dat Netanyahu deze hervormingen wil doorvoeren. "Hij trekt zich eigenlijk nooit iets aan van aanklachten van corruptie of van kabinetten die vielen. In dat opzicht denk ik dat hij zich ook niet heel veel aantrekt van de protesten nu." Ze vertelt dat Netanyahu altijd al vrij conservatief is geweest. "Maar hij heeft nu een coalitie die grotere stappen mogelijk maakt."

Dat Netanyahu wel heeft besloten om de wetsvoorstellen te pauzeren tot de regering 20 april terug komt van reces, noemt Korkus een 'strategische move'. "Zo neemt hij de demonstranten de wind uit de zeilen en last hij even een adempauze in." Ook zegt ze dat het door de demonstraties onzeker is of de premier op dit moment een meerderheid heeft voor de plannen. "Tijdens het reces gaan ze kijken of ze tot een compromis kunnen komen." Toch denkt De Jong dat de hervormingen niet van de baan zijn: "Van uitstel komt in dit geval geen afstel."

'Nationale garde'

Het uitstellen van de hervormingen stuitte sommige partijen in de coalitie tegen de borst. Zo schreef de extreem-rechtse minister van Nationale Veiligheid, Itamar Ben-Gvir van de partij Otsma Jehudit, op Twitter dat de regering niet mag zwichten voor anarchie. Om hem te vriend te houden geeft Netanyahu hem nu een 'nationale garde', waarvan wordt gevreesd dat het een soort wetteloze militie wordt.

"Als je die man een militie in handen geeft moet je ook als gemiddelde Israëliër bang zijn dat het de verkeerde kant op gaat. Ben-Gvir doet hele extreme, racistische uitspraken en is veroordeeld omdat hij lid was van Kach, een extremistische en terroristische organisatie", zegt Korkus. De Jong omschrijft Ben-Gvir als 'een heethoofd' en 'onomwonden racistisch'. "Hij zegt niet 'eigen volk eerst' maar 'alleen eigen volk' en sluit minderheden zoals Palestijnen en homoseksuelen uit."

'Kan gevaarlijk uitpakken'

Dat Ben-Gvir de leiding zou krijgen over een 'nationale garde' noemt De Jong 'vrij eng'. "Het is nog niet officieel, maar de afspraken zijn dat hij de controle zou krijgen over een speciale elite eenheid van het leger, en dat hij daarmee kan doen wat hij wil. Dat voelt onveilig voor minderheden. Als er geen controle op is, kan dat heel gevaarlijk uitpakken."

Korkus zegt dat het niet alleen gaat om wie de leiding zou krijgen, 'maar ook om het feit dat dit soort elite commando's maar aan één iemand verantwoording hoeven af te leggen'.

Angst voor boycot

De onrust in Israël en de mogelijke hervormingen hebben ook consequenties voor de economie, vertelt De Jong. "Er wordt al langer opgeroepen tot een boycot en nu de zorgen over mensenrechten zich niet meer beperken tot de Westelijke-Jordaanoever en Gaza wordt het een steeds breder geluid." Ze verwacht dat daardoor meer landen zich bij zo'n boycot zullen aansluiten. "Daar zijn bedrijven in Israël heel bang voor, het zou erg slecht zijn voor de handel."

"De economie draait voor een groot deel op buitenlandse investeringen, met name in de hightech industrie", legt Korkus uit. "Door het onrustige regeringsbeleid weten investeerders niet welke kant het op gaat. Veel bedrijven wachten al even met het doen van investeringen of overwegen om hun hoofdkantoor naar een ander land te verplaatsen. De huidige onrust is slecht voor de beurs en voor investeerders."

'Lastig parket'

De binnenlandse politiek kan ook internationale gevolgen hebben, zegt de Jong. "Het gaat hier om een land dat claimt democratisch te zijn en dat nauwe samenwerkingsverbanden heeft met bijvoorbeeld de Europese Unie en Amerika, zowel politiek als economisch."

"Maar als het land zich niet houdt aan de mensenrechten en internationale verdragen, dan brengt dat het Westen in een lastig parket." Dinsdag riep de Amerikaanse president Biden de coalitie op de hervormingen af te blazen. Hij zei erg bezorgd te zijn over de situatie en hoopte dat de partijen tot een compromis konden komen. Netanyahu reageerde door op Twitter te schrijven dat Israël zijn eigen beslissingen maakt, 'niet gebaseerd op druk uit het buitenland'.

'Enorme gevolgen'

Ondanks dat de hervormingen nu zijn uitgesteld, denkt De Jong niet dat Netanyahu ze na het reces zal intrekken. "Ik denk dat hij uiteindelijk zijn eigen weg gaat en de wil van de regering doorvoert." En dat kan ingrijpende gevolgen hebben. "Door het inperken van de bevoegdheid van het hooggerechtshof komt op dit moment bijna alle macht bij een ultra-nationalistische, ultra-orthodoxe, religieuze en zeer conservatieve regering."

En dat is slecht nieuws voor minderheden. "Het wordt steeds lastiger vol te houden dat Israël een democratie is als er alleen maar meer groepen worden buitengesloten." Ook kan het afnemen van de controlerende macht op het leger volgens haar in de toekomst 'enorme gevolgen' hebben voor de relatie met de Palestijnse gebieden. "In de straten van Tel Aviv wordt nu uitgevochten of Israël een democratie is met gelijke rechten voor iedereen, of een staat met officieel andere rechten voor de Joods-Israëlische inwoners dan voor minderheden."