Voor het eerst in de geschiedenis dreigt een lidstaat van de Europese Unie (EU) bestraft te worden omdat het fundamentele waarden niet respecteert. De Europese Commissie activeert de zwaarste procedure tegen Polen, het zogeheten ‘artikel 7’ van het Verdrag van Lissabon.

Het besluit van de Europese Commissie komt na twee jaar vergeefse pogingen om met Polen in dialoog te gaan over dertien wetswijzigingen die volgens Brussel de democratische, onafhankelijke rechtsstaat bedreigen. Het Poolse parlement zorgde eerder deze maand nog voor ingrijpende hervormingen in het rechtsstelsel en bracht de rechterlijke macht onder politieke controle. 

Paardenmiddel

De gewraakte hervormingen geven het Poolse Hooggerechtshof meer bevoegdheden, terwijl de politiek zijn greep op het Hof zou versterken. Bovendien zouden door de pensioenleeftijd van de rechters aan het Hof te verlagen van 70 naar 65 jaar twee op de vijf van de huidige rechters hun ambt moeten neerleggen. Momenteel kiezen Poolse rechters wie er plaatsnemen in de commissie die nieuwe rechters aanwijst. Door de nieuwe wet bepaalt het parlement straks voor het grootste deel de samenstelling van die commissie.

De Europese Commissie, die toeziet op de naleving van de Europese verdragen, heeft de Poolse regering al verschillende keren laten weten dat de hervorming van de rechterlijke macht een bedreiging van de rechtsstaat is. Toch voerde Polen de maatregelen door. Daarop reageert de Europese Commissie nu met een paardenmiddel. “Laat duidelijk zijn dat de commissie dit besluit met pijn in het hart neemt", zei EU-commissaris Frans Timmermans woensdag in Brussel. “Maar de feiten laten ons geen keuze.”

Nucleaire optie 

De sanctieprocedure van artikel 7 van het Verdrag van Lissabon werd nooit eerder gebruikt, maar wordt nu opgestart. In het ergste geval kan Polen zijn stemrecht verliezen in Europese ministerraden. De procedure, die bekendstaat als de ‘nucleaire optie’, is echter behoorlijk tijdrovend. Er zijn dus nog veel stappen voor nodig voordat de verregaande sanctie daadwerkelijk het geval is.

Stap 1: Europees Parlement
Het dossier komt op het bord van de Europese lidstaten terecht. De eerste stap is dat het Europees Parlement (de volksvertegenwoordiging van de Europese Unie) en vier vijfde van de lidstaten (Polen niet meegeteld) moeten vaststellen dat er een ‘duidelijk gevaar’ is dat Polen de Europese waarden ernstig schendt. Indien 22 van de 28 lidstaten daarmee akkoord gaan, krijgt Polen een officiële waarschuwing. De EU-landen kunnen vervolgens aanbevelingen doen. Het land heeft dan een aantal weken de tijd daarop te reageren. Mocht Polen het beleid niet bijstellen, dan volgen er sancties.

Stap 2: Regeringsleiders
Fase twee gaat in als volgens de Europese Raad (de regeringsleiders van de 28 lidstaten van de EU) sprake is van ‘ernstige en voortdurende schending’ van de Europese waarden. Hier moeten alle lidstaten (wederom met uitzondering van Polen) mee instemmen. De kans dat dit gebeurt is klein, aangezien Hongarije de kant van de nationalistische regering in Warschau lijkt te kiezen. De Hongaarse premier Viktor Orbán liet al weten zijn veto te zullen uitspreken.

Stap 3: Ontdoen van EU-rechten
In de daaropvolgende fase kunnen de lidstaten Polen van bepaalde rechten ontdoen, waaronder het stemrecht in EU-vergaderingen. Hiervoor is een gekwalificeerde meerderheid nodig, wat neerkomt op 72 procent van de lidstaten die meedoen aan de stemming. De voorstemmers moeten gezamenlijk wel 65 procent van de bevolking vertegenwoordigen.

Nederland juicht EU-besluit toe

Nederland steunt het voorstel van de Europese Commissie. “Een bedreiging van de rechtsstaat moet je altijd serieus nemen’’, laat minister van Buitenlandse Zaken Halbe Zijlstra weten. Zijlstra ziet de activering als een noodzakelijke stap nu Warschau de afgelopen tijd niet bereid was tot een politieke dialoog over de kwestie. De minister roept de Poolse regering op constructief bij te dragen aan een oplossing.

“Wij doen dit voor Polen, de inwoners van Polen”, aldus Timmermans. “Elke EU-burger heeft recht op een onafhankelijke rechtspraak. Het gaat ook over de EU als een geheel, over de kernwaarden van de EU, over het goed functioneren van de gemeenschappelijke markt en over wederzijds vertrouwen.''

Toegewijd

Timmermans geeft de Poolse regering een aantal aanbevelingen om de juridische hervormingen waarmee regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) politieke controle krijgt over onder meer benoemingen en ontslag van rechters bij lagere rechtbanken, het Hooggerechtshof en het Grondwettelijk Tribunaal, in lijn met de EU-normen te brengen. Hij roept Warschau opnieuw op tot dialoog. “Wij staan zeven dagen 24 uur klaar."

De onlangs aangetreden Poolse premier Mateusz Morawiecki twitterde woensdag dat Polen net zo toegewijd is aan de rechtsstaat als de rest van de EU. Maar “de huidige justitiële hervorming is hard nodig'', zegt hij. "Ik geloof dat Poolse soevereiniteit en het idee van een verenigd Europa kunnen worden verzoend.''

Vragen? Stel ze!

Heb je nog vragen of wil je reageren? Stuur ons dan hier een berichtje in onze chat. Elke donderdag vertellen we in de Doe mee-nieuwsbrief wat we met alle reacties doen. Wil je die in je mail? Meld je dan hier aan.