Knutselen we met nieuwe DNA-techniek straks mensen in elkaar?

Veel voorkomende ziekten als kanker en hartaandoeningen kunnen in de toekomst mogelijk voorgoed verdwijnen. De zogeheten CRISPR-methode is uitgegroeid tot de meest veelbelovende maar ook controversiële ontwikkeling in genetisch onderzoek. Uitvinders zien grootse mogelijkheden, maar critici vrezen de komst van genetische doping en designer-baby’s. Is de mens straks in staat haar eigen bouwstenen te veranderen? Vier vragen.

Wat houdt CRISPR in?

Met de CRISPR-techniek kan je DNA met een soort schaartje opknippen, waardoor er aangepast DNA ontstaat. Door dit toe te passen kan je in een mens veranderende eigenschappen aanbrengen, of juist volledig nieuwe genen toevoegen. CRISPR is ‘bedacht’ door de natuur: Japanse wetenschappers ontdekten het schaartje in 1987 in het DNA van bacteriën. Bacteriën bouwen een stukje van een virus dat hen infecteert, in hun eigen DNA. Als dat virus later weer opduikt, herkent de bacterie het virus. Met speciale eiwitten knipt de bacterie het DNA van het virus vervolgens op een specifieke plek kapot en maakt het zo onschadelijk.

Wat zijn de voordelen van CRISPR?

De CRISPR-methode is zo verfijnd dat het DNA-schaartje op elke gewenste plek in het DNA kan ‘knippen’. Het genetisch veranderen van mensen, dieren en planten wordt daardoor goedkoper, eenvoudiger en preciezer. De techniek gaat zelfs zo ver dat de aanpassingen ook erfelijk kunnen worden doorgegeven. Als je dus een aandoening of eigenschap aanpast zoals kanker, hartziekten, intelligentie, lengte of oogkleur, verdwijnt dit uit de erfelijke lijn. Hierdoor wordt onder meer de kans op de infectieziekte malaria als de kans op kanker aanzienlijk verkleind.

De CRISPR-methode kan ook een rol spelen bij dierenwelzijn of het voorkomen van dierenziektes. Een voorbeeld is de Afrikaanse varkenspest. Deze ziekte is dodelijk voor varkens die in stallen worden gehouden, terwijl bosvarkens nauwelijks symptomen vertonen. Als je dus het beschermende DNA van een bosvarken kunt aanbrengen in een stalvarken, bescherm je daarmee het dier tegen de gevolgen van de Afrikaanse varkenspest.

Ook voor de voedselproductie biedt CRISPR grote voordelen. Gluten in tarwe kunnen zó worden aangepast dat ook coeliakie-patiënten in de toekomst veilig tarwe en tarweproducten kunnen eten.

Welke nadelen zijn er?

CRISPR kan ten goede worden gebruikt, maar er kleven ook gevaren aan deze methode. Zo werden tijdens eerdere experimenten ook andere genen onbedoeld uitgeschakeld en kwamen genen op verkeerde plekken in het DNA terecht. Daarnaast bestaat de angst dat deze techniek in verkeerde handen belandt. Hierdoor zou je er bijvoorbeeld voor kunnen zorgen dat Nederlandse muggen zo aangepast worden dat ze malaria kunnen verspreiden. Ook andere kleine dieren als vliegen en ratten kunnen worden bewerkt waardoor ze nog makkelijker ziektes verspreiden, met alle gevolgen van dien.

Omdat je met de CRISPR-methode veel makkelijker en goedkoper aan DNA kunt sleutelen, komt het maken van een ultiem biologisch wapen ook een stap dichterbij. Daarnaast zijn de langetermijneffecten van het ‘knippen-en-plakken met DNA’ nog onbekend.

Naast de effectiviteit van de techniek spelen ook ethische overwegingen mee. Hoe ver willen wetenschappers gaan met deze ‘knip- en bewerktechniek’? Kunnen we straks het menselijke lichaam veranderen door ons DNA te ‘hacken’? Eerder weigerden de toonaangevende natuurwetenschappelijke tijdschriften Science en Nature de onderzoeksresultaten van Chinese wetenschappers te publiceren vanwege ethische bezwaren.

Toen in 1978 Louise Brown als eerste door middel van IVF ter wereld kwam barstte een wereldwijde discussie los over vergelijkbare morele vraagstukken. Was dit soort ingrijpen in de natuur wel verantwoord? Dat is ook het geval bij CRISPR. Blijft het bij het voorkomen van levensbedreigende erfelijke ziektes, of wordt CRISPR straks ook ingezet om ‘designer-baby’s’ te maken?  

Hoe zit het in Nederland?

Er zijn veel beperkingen voor het gebruik van genetische modificatie in Nederland. Zo stelt de Embryowet uit 2002 dat het verboden is om mensen te klonen. Ook is het niet toegestaan om cellen te veranderen om een zwangerschap te bevorderen.

Hoewel genetisch gemodificeerde embryo’s wereldwijd (nog) niet mogen worden teruggeplaatst om voor een zwangerschap te zorgen, krijgen wetenschappers wel steeds meer ruimte om onderzoek te doen met menselijke embryo’s. Door de nieuwe techniek komt het verbod op knutselen met DNA verder onder druk te staan. Zweden, het Verenigd Koninkrijk en China hebben bijvoorbeeld al toestemming gegeven de DNA-knipmethode te gebruiken.

Ook in Nederland is de discussie gaande of de wet moet worden verruimd. De VVD maakt zich sterk om DNA te knippen bij plantenveredeling. En in 2017 bracht de Gezondheidsraad een advies uit om meer experimenten op menselijke embryo’s mogelijk te maken.