Ik heb het niet zo op de humorlozen van deze wereld. Met ze lachen is uitgesloten, meestal is er dan nog meer dat niet deugt. In de zeikende regen, onder een afdak ergens in het oosten van Duitsland, bleek weer eens waarom. Wij -de cameraploeg- schuilen zij aan zij met het onderwerp van onze reportage: neonazi's die zich voor een demonstratie verzamelen bij een station in de voormalige DDR.

Met enkele tientallen komen ze verkondigen dat het systeem niet deugt (got-ogossie). Rond een roestend bestelbusje met twee enorme luidsprekers blinken ze uit in het strak voor zich uitkijken. Het dreunende gekerm van wat klinkt als een overspannen schlagerzanger maakt trouwens elk goed gesprek onmogelijk.

De massaal aanwezige politiemacht maakt een ander aardig tijdverdrijf -een cameraploeg aftuigen bijvoorbeeld- onmogelijk. Daar staan ze dus. Buurtbewoners met digitale camera's kijken bepaald niet geïntimideerd, eerder verveeld. Ze hebben dit vaker gezien, helaas.

Voorzichtig probeer ik mensen aan te spreken, ik ben hier niet helemaal naartoe gekomen om aapjes te kijken. Bovendien, ik wil ook hún verhaal weleens horen.

De jongen die mijn uitgestoken hand negeert is minstens anderhalve kop groter, buigt zich over me heen en vraag wat ik wil. Hij verwijst me door naar de enige man met een stropdas, een politicus, een vriendelijke vijftiger en misschien daarom wel de gevaarlijkste van het hele stel. Ook hij weigert een interview.

De verslaggever die toch met iets wil thuiskomen gooit het dan maar over een andere boeg. Gewapend met draaiende camera lopen we op ons doel af. Noch een ontwapenende glimlach, noch mijn charmante steenkolenduits kan de maatschappelijk teleurgestelde glimkoppen overhalen. Ze duiken reeds bij de eerste vraag weg alsof Willebrord Frequin in aantocht is. 'Nein, die Presse verarsscht uns nur', mompelt er eentje. Sommige Duitse woorden zijn te mooi om te vertalen. De pogingen tot het voeren van een goed gesprek worden steeds onderbroken door hevige buien. Dan vluchten we, om zij aan zij te schuilen. Even droog? Terug naar de onze posities en húp, met draaiende camera weer proberen. En weer schuilen, waar het te donker en te vochtig is om te filmen.

Je zou zeggen, we treden allebei even uit onze rol en kunnen best een babbeltje maken over het Donnerwetter. Maar er kan geen greins af, geen woord.

Het tafereel is komisch, zoals de hele treurnis rond deze demonstratie iets komisch heeft. Ik moet een plotselinge schaterlach onderdrukken, die kan me met deze acteurs op een kopstoot komen te staan. Eentje wil uiteindelijk praten, het gaat niet eens over zijn bijna verregende Fuhrer-kapsel. Het blijkt een import-demonstrant, uitgerekend een buitenlander. Om te gillen, dat gegeven. De kleine optocht zet zich luidkeels in beweging.

Even breekt de zon door. Ik vraag me af, of het ook maar één glimlach heeft opgeleverd.

Door de oorlog werken in Oekraïne steeds meer vrouwen in werkvelden die tot nu toe door mannen werden gedomineerd. Oorlogsverslaggever Hans Jaap Melissen ging op pad met een van de eerste vrouwelijke vrachtwagen- en bulldozerchauffeurs van het land.

Samenwerken met de Duitsers in de oorlog: 7 procent weet zeker dat een familielid dat heeft gedaan. 1 op de 5 kwam daar, vaak tot hun verbazing, achter via de 'collaboratielijst' in het Nationaal Archief.

Dat blijkt uit onderzoek van EenVandaag onder ruim 23.000 leden van het Opiniepanel. Nederlanders kunnen sinds januari op naam zoeken naar eventuele familieleden die 'fout' zijn geweest in de oorlog. Sommigen kwamen daar voor een grote verrassing te staan. Anderen hadden al een voorgevoel, maar vonden het lastig om de feiten boven tafel te krijgen.

'Pijnlijk onderwerp'

"Ik heb dat door omstandigheden altijd al vermoed, maar dit is een pijnlijk onderwerp. Contact met de familie aan die kant is er niet. Toen dit archief online kwam te staan, heb ik mijn achternaam ingevoerd en dat gaf inderdaad resultaten", vertelt een deelnemer in het onderzoek.

Ruim 1 op de 5 van alle deelnemers (22 procent) heeft iemand opgezocht in het online archief. Een derde van hen (35 procent) kwam bij het zoeken één of meerdere familieleden tegen. Nog eens 1 op de 5 weet niet of de persoon met de gevonden naam een familielid is.

Schaamte, spanningen maar vooral duidelijkheid

Erachter komen dat een familielid tijdens de oorlog met de Duitsers samenwerkte heeft soms ingrijpende gevolgen. Zo is er bij 1 op de 5 een gevoel van schaamte voor die persoon. Bij 16 procent ontstonden spanningen in de familie. En bij een meerderheid (59 procent) veranderde na de ontdekking hoe ze over die persoon denken.

Een panellid vertelt: "Heel vaak heb ik de vraag gesteld hoe mijn leuke vader zo heeft kunnen denken. De hele familie van mijn vrouw is vermoord, behalve haar grootvader." Maar bij verreweg de meeste nabestaanden van een 'fout' familielid schept het duidelijkheid. 57 procent zegt dat ze familiegebeurtenissen beter kunnen plaatsen, vaak na decennia van zwijgen.

'Onbegrijpelijk dat het niet is verteld'

Iemand schrijft over het verleden van haar vader: "Ik vond het onbegrijpelijk dat dit nooit eerder aan mij verteld was. Ik denk dat het voor mijn moeder ook veel beter was geweest als wij hierover hadden kunnen praten." Bij de helft (47 procent) helpt de wetenschap om het oorlogsverleden van die persoon te verwerken.

Naast de 7 procent die het zeker weet, heeft 4 procent het vermoeden dat een familielid aan de verkeerde kant stond in de oorlog. 4 op de 10 (41 procent) weet dat geen familielid 'fout' is geweest, maar er is ook nog een grote groep (37 procent) die het niet weet.

Verdeeldheid over archief

Lang niet iedereen (49 procent) is blij met de mogelijkheid om namen te vinden van mogelijke collaborateurs. De helft noemt het een slechte zaak (21 procent) of heeft er twijfels bij (30 procent). Die laatste groepen vinden dat er 'oude koeien' worden opgehaald en vrezen dat nabestaanden de dupe worden. Ook hebben ze er bedenkingen bij dat namen wel openbaar worden, maar dat daar geen context bij gegeven wordt, mogelijk met verzachtende informatie.

Nabestaanden van collaborateurs zijn in meerderheid (61 procent) wel blij met het archief. Een van hen zegt daarover: "Mijn familie heeft zelf ervaren dat meer informatie pijnlijk is, maar dat duidelijkheid ook zoveel kan helen. Ik ben alleen wel bang voor cancelgedrag op social media."

Archief helemaal openbaar

Mede om die reden heeft het kabinet het plan om dossiers van mogelijke collaborateurs helemaal openbaar te maken uitgesteld. Minister Eppo Bruins an Onderwijs, Cultuur en Wetenschap vindt het openbaar maken van de archieven belangrijk voor nabestaanden van slachtoffers, de wetenschap en de strijd tegen antisemitisme. Maar de Autoriteit Persoonsgegevens maakte openlijk bezwaar over privacyschendingen.

Nog niet de helft (42 procent) zou het een goed idee vinden als alle archieven online in te zien zijn, zodat nabestaanden niet, soms maandenlang, hoeven te wachten op een afspraak om een dossier verder te bekijken. 33 procent zou ertegen zijn, mede vanwege zorgen over privacy. Een kwart (26 procent) weet het niet of heeft geen mening.