Een slagveld onder bijen deze winter. Bijna een kwart van de bijenvolken heeft het niet overleefd, blijkt uit onderzoek van de Bee Foundation. "Iedereen zou zich zorgen moeten maken, want bijen zijn het zoemende hart van het leven op aarde."

Vorig jaar verloor imker Sonne Copijn uit Groenekan twaalf van haar dertien bijenvolken. En ook afgelopen winter ging het mis. "In de zomer had ik zes bijenvolken, nu nog maar één."

Raadselachtige dood

Zoiets is in de afgelopen 50 jaar niet eerder voorgekomen, zegt Copijn, die behalve imker ook bestuurder van de Bee Foundation is. De dood van haar bijen nam ze zichzelf erg kwalijk. "Ik vond het vreselijk. Opeens lagen er 20.000 dood in het nest."

Dat ze binnen zijn gestorven, is een teken dat haar bijen erg verzwakt waren, denkt Copijn. "Binnen sterven doet een bij liever niet omdat het nest dan vervuild raakt. Honger kan niet de doodsoorzaak geweest zijn, ze hadden nog een overvloed aan honing."

Onderzoek onder imkers

Copijn besloot er een enquête uit te sturen om data te verzamelen en zo het mysterie op te lossen. Uit haar rondgang langs 140 imkers met 1.025 bijenvolken blijkt 56 procent een relatief hoge sterfte te hebben. "Ik ben dus niet de enige. En ik ben ook niet de enige die zich afvraagt wat er in vredesnaam aan de hand is."

Vaak speelt in dit soort gevallen de bijenparasiet varroa een rol, maar niet dit jaar. De zachte winters en droge zomers zijn wel van invloed geweest, denkt Copijn. "Droge zomers hebben invloed op de vitaliteit van de winterbijen. En in december was het vrij warm, dat heeft bijen aangespoord om te gaan broeden. Een bij wordt tijdens het broeden net zo warm als wij, boven de 35 graden. Maar als het daarna opeens koud wordt, moeten ze bijstoken. Dat sloopt ze."

Giftige honing

In de data ziet Copijn iets bijzonders. "De volken die op hun eigen honing de winter in waren gegaan, kregen met de hoogste sterfte te maken. Het was een verschil van ongeveer 30 procent met bijen die suiker kregen. Dus is er misschien iets mis met de honing?"

Copijn besloot om een aantal monsters op pesticiden te laten onderzoeken. "Uit zes monsters van drie verschillende locaties met dode bijen blijkt dat in alle monsters gemiddeld dertien pesticiden aanwezig waren. In totaal zijn er 35 verschillende pesticiden in de honing gevonden. Elf bestrijdingsmiddelen zijn daarvan niet toegelaten in Nederland omdat ze zo giftig zijn."

'Moordonderzoek'

De pesticiden kunnen niet afkomstig zijn van de imkers zelf, want die gebruiken deze middelen niet, volgens Copijn, die haar zoektocht inmiddels met een 'moordonderzoek' vergelijkt. "De getroffen volken stonden ook niet in een intensief landbouwgebied. Er lijkt sprake van een 'deken' van cocktails van pesticiden, verscholen in het stuifmeel van bloemen. Maar waar precies, dat moeten we verder uitzoeken."

"We hebben nu de stoffen gevonden, maar nog niet de bronnen. We hebben veel meer monsters nodig. In de provincie Utrecht, waar ik woon, is de sterfte veel hoger dan in andere gebieden. Hoe dat zit? Er is nog zoveel onduidelijk. Het is belangrijk dat we verder gaan met onafhankelijk onderzoek. Want het is echt een groot probleem. 85 procent van alle planten worden door de bij bestoven voor zaadzetting en vruchtvorming. Iedereen zou zich zorgen moeten maken, omdat het gaat over onze voedselvoorziening. Bijen zijn het zoemende hart van het leven op aarde."

Te veel giftige bestrijdingsmiddelen

Koos Biesmeijer deelt de zorgen van de Bee Foundation. Hij is wetenschappelijk directeur van Naturalis en professor Natuurlijk Kapitaal aan de Universiteit Leiden. "Goed voor de honingbij zorgen is op dit moment heel moeilijk in Nederland, omdat we niet goed voor ons landschap zorgen", zegt hij.

"Er zitten inmiddels tientallen bestrijdingsmiddelen in de bodem en het water. Maar in plaats van dit aan te pakken, verlengt de overheid de licentie van het landbouwgif glyfosaat nog eens met 10 jaar."

'Nog moeilijker voor de wilde bij'

Ook met de wilde bijen gaat het slecht, weet Biesmeijer. "Van de 360 soorten wilde bijen is inmiddels 55 procent bijna of zelfs volledig uitgestorven."

"Voor de wilde bij is het zelfs nog moeilijker dan voor de honingbij omdat zij geen imker heeft. Veel wilde bijen leven alleen en dat maakt ze kwetsbaar. Als je geen of slecht voedsel hebt, of iets anders gaat mis, dan ben je verloren."

Biologische melk

Toch is het mogelijk om als mensen in te grijpen, zegt Biesmeijer. "Bijen hebben plekjes waar ze zich kunnen opladen en nestelen nodig. Dat soort plekjes kunnen wij gemakkelijk in de eigen tuin maken door inheemse bloemen te planten", legt hij uit.

"Maar ook door bijvoorbeeld biologische melk te kopen. Als je biologische melk koopt, levert dat 50 procent meer biodiversiteit op. Want dan koop je een landschap met kruiden, met bloemen en dus met bijen. Je draagt bij aan een weiland. Koop je gewone melk, dan draag je bij aan een grasveld."

'Veel tuintjes zijn te schoon'

Ook imker Kees Verhips van Imkerij De Werkbij hoopt dat mensen in actie komen om de bijen gezond te houden. "Veel tuintjes zijn te schoon. Mensen vinden alles wat groen is eng. Dan zijn ze weer met de bladblazer door de tuin gegaan. Als je dan goed luistert, hoor je de wormen huilen. Er is niets te eten in die tuinen."

"Geen inheemse bloemen betekent geen eten voor inheemse wilde bijen. Zo jaag je die dieren weg en gaan ze dood. Dus zorg dat je tuintje bijvriendelijker wordt. Het is heel belangrijk om het zomervolk in topconditie te houden om wintersterfte te voorkomen. We zijn daar allemaal verantwoordelijk voor."

Vandaag begint Eid al-Fitr, oftwel het Suikerfeest. En dat betekent voor veel mensen: samen zijn én samen eten. De Brabantse Kadir Ahmed probeert daar een rol in te spelen met zijn Kadir's snacks. "Happy halal voor iedereen."

Denk je aan Brabant, dan denk je aan worstenbroodjes, weet ook de van oorsprong Somalische Kadir Ahmed, die in Den Bosch opgroeide. Vroeger kwam hij ze vaak genoeg tegen op kinderfeestjes, als traktaties op school of tijdens een dagje weg. Maar als moslim 'hapte hij dan mis' zoals hij het zelf omschrijft.

'Ik wilde ook'

"Tijdens de kerstbrunch en -diner op school zag ik mijn vriendjes worstenbroodjes eten. Ik had zoiets van: ja, maar dit wil ik ook", vertelt Kadir. "Het zorgde er ook voor dat ik het gevoel had dat ik erbuiten viel, dat ik niet mee kon doen." Als moslim moet je halal eten. Varkensvlees, dat in worstenbroodjes zit, is dat niet.

"Al moslim krijg je van jongs af aan mee dat je halal eet, al snap je als kind misschien niet helemaal waarom", legt Kadir uit. Zijn Nederlandse vriendjes en vriendinnetjes hadden er begrip voor als hij niet alles mee kon eten. "Maar toch had ik vaak het gevoel: waarom jullie wel en ik niet? Waarom is dit er nog niet voor mij?"

Vraag om halal saucijzenbroodjes

Eten verbindt, vindt Kadir, en dan is het ook fijn om alles samen te kunnen eten. Maar pas jaren later kwam hij op het idee om niet-halal producten, zoals worstenbroodjes, voor iedereen beschikbaar te maken.

"Ik werkte bij de klantenservice van Bakkersland (een industrieel bakkersbedrijf, red.) en kreeg de vraag of we halal saucijzenbroodjes hadden. Toen ik daarmee naar mijn baas ging, zei hij: 'Kadir, richt je op brood, we doen niet aan halal.' Maar het gevoel dat ik als kind had, dat gemis, dat bleef aan me knagen."

'Brabants worstenbroodje evenaren'

Zo ontstond het idee om aan de slag te gaan met een halal worstenbroodje. Maar dat ging niet zonder slag of stoot: Kadir was een jaar bezig met het zoeken naar de goede samenstelling voor het deeg en de juiste kruidenmix voor in het gehakt. En werken met rundvlees, wat Kadir gebruikt, gaat anders dan met varkensvlees. "Dat laatste kan een stuk meer aan."

Vergelijkingsmateriaal op het gebied van smaak had hij zelf niet, want een traditioneel worstenbroodje - meestal gemaakt met varkensgehakt, en anders niet halal geslacht vlees - had hij natuurlijk nog nooit geproefd. Dus om de juiste smaak te creëren, kreeg hij hulp van anderen. "Het is echt een specifieke smaak, het was onze uitdaging om het Brabantse worstenbroodje te evenaren."

Hulp van moeder

Met het vinden van de juiste kruidenmix heeft, naast kruidenbedrijf Verstegen, vooral Kadirs moeder geholpen. "Die weet alles van smaken en proeven", vertelt Kadir.

Dat terwijl ze in eerste instantie niet enthousiast was over het idee. "Ze had zoiets van: 'Maak gewoon je studie af en hou op met dat worstenbrood.' Ze begreep niet zo goed wat ik aan het doen was." Maar uiteindelijk ging ook zij erin mee. "Ze zei: 'Je bent zo eigenwijs, ik ga toch maar helpen", zegt Kadir lachend.

Bron: Mark Bolk

1/2Kadir deelt zijn worstenbroodje uit

Groot verschil

Al lijkt het kunnen eten van een worsten- of frikandelbroodje misschien klein, volgens Kadir kan het een groot verschil maken.

"Het doet mensen enorm veel dat ze het nu ook kunnen eten", merkt Kadir. "Je zorgt met een klein product dat mensen eindelijk kunnen mee-eten, dat ze denken: het is er nu eindelijk ook voor ons."

Steeds meer halal

En dat is belangrijk, want er zijn steeds meer mensen in Nederland die halal eten. In 2023 was 6 procent van de Nederlandse bevolking moslim.

Dat is ook terug te zien in de supermarkten. Er zijn steeds vaker halal-vakken en volgens cijfers van onderzoeksbureau Circana is de omzet van halal-producten in 2024 in 3 jaar tijd verdubbeld: van 23,2 miljoen euro in 2021 naar 53,4 miljoen in 2024. Daarbij zijn het niet alleen moslims, maar ook niet-Islamitische mensen die halal kopen, bijvoorbeeld als ze stoppen met het eten van varkensvlees.

'Zowel Fatima als Dirk-Jan'

Dat ziet Kadir ook weer terug in zijn klanten. "Het is niet alleen een Fatima of Kadir die het koopt, maar ook een Dirk-Jan of een Fleur. Iedereen heeft tegenwoordig wel een schoondochter of -zoon, vriend, buurman of -vrouw die halal eet, en iedereen wil ook voor hen iets op tafel kunnen zetten. Daardoor verkopen we niet alleen veel met Suikerfeest of tijdens de ramadan, maar ook met kerst of Pasen." Vorig jaar verkocht Kadir in totaal 1,7 miljoen snacks.

"Er komen steeds meer mensen uit verschillende landen naar Nederland, en daardoor zie je steeds meer verschillend eten, en meer mensen die halal eten. Tegelijkertijd is er in Nederland nog veel onwetendheid over halal." Al ziet Kadir dat wel langzaam veranderen. "We zijn er nog niet helemaal, maar langzaam gaan we vooruit. In Deurne, waar onze bakkerij laatst geopend is, wisten ze eerst niet eens wat halal was. En nu zijn ze hartstikke positief."

Geen niche

"Het wordt nog vaak gezien als een niche", gaat Kadir verder. "Als een hype die weer voorbij gaat. Maar het is juist iets wat de komende jaren alleen nog maar blijft groeien. En hoe fijn is het dan dat we kunnen helpen om het voor mensen beschikbaar te maken?"

"Het gaat erom dat iedereen mee kan eten, want iedereen kan het eten, ook als je niet alleen halal eet. Vandaar dat mijn slogan ook is: eten dat je deelt is twee keer zo lekker."

'Eten waar je blij van wordt'

Waar het begon met puur Brabantse worstenbroodje, heeft Kadir nu ook saucijzen- en frikandelbroodjes en bapao in de supermarkten liggen. En er komt nog meer aan. Maar wat precies blijft nog even geheim, laat Kadir weten.

"Onze missie is om mensen en culturen samen te brengen met eten waar je blij van wordt. Als ik daaraan bij kan dragen met mijn eten, vind ik dat mooi", sluit Kadir af.

Hulpverleners zijn hard bezig overlevenden te redden in Myanmar na de aardbeving. Ook een Nederlands team met reddingshonden staat klaar om het land, dat midden in een burgeroorlog zit, te helpen. "Ter plaatsen zullen we zien met wie we gaan samenwerken."