Kan een 'raadsakkoord' zoals in Lelystad ook werken voor de landelijke politiek? 'Den Haag zit vast in een oud frame'

Geen dichtgetimmerd coalitieakkoord tussen een paar partijen, maar een akkoord op hoofdlijnen, waar álle partijen over meedenken. Zo werken ze in Lelystad. En dat zou landelijk ook best wel eens kunnen werken, volgens hoogleraar staatsrecht Wim Voermans.

De gemeente Lelystad werkt sinds 2 jaar met zo'n 'raadsakkoord'.

Spanningen tussen coalitie en oppositie

Wethouders Dennis van Grimbergen (VVD) en Sjaak Kruis (GroenLinks) zijn tot nu toe heel tevreden met die - voor hen - nieuwe vorm. Die ontstond na een politiek onrustige periode voor Lelystad. "We merkten dat het coalitieakkoord de stad niet bracht wat we hadden gehoopt, dat zorgde voor veel spanningen tussen coalitie en oppositie", vertelt Van Grimbergen.

Het gevolg was een opkomst van 41 procent tijdens de gemeenteraadsverkiezingen in 2022. Na die opvallend lage uitslag gingen Van Grimbergen en Van Kruis samen aan tafel en ze beseften: "Als we dit willen doorbreken en toe willen naar kwaliteit voor de stad, dan moeten we aan de voorkant verkennen wat álle partijen willen. En hoe die het op hoofdpunten een kunnen worden." Het idee voor een raadsakkoord was geboren.

Nieuwe verhoudingen

Het akkoord is uiteindelijk door het grootste deel van de veertien partijen getekend. Drie partijen besloten niet mee te doen: PVV, FVD en Leefbaar Lelystad, die hadden hun bedenkingen bij zo'n akkoord. Toch is fractievoorzitter Jack Schoone van die laatste partij inmiddels te spreken over het raadsakkoord en de nieuwe verhoudingen binnen de gemeente.

"Omdat wij het akkoord niet hebben ondertekend, zit Leefbaar Lelystad in de oppositie. Maar ondanks dat praten en discussiëren we volwaardig mee. Dat is een verschil met de traditionele verhoudingen tussen een coalitie en een oppositie. Eerder hoorden wij als oppositiepartij vaak: dit staat in het coalitieakkoord en zo gaan we het doen. Helaas."

Ook een 'niet-raadsakkoord'

Naast het raadsakkoord is er ook een 'niet-raadsakkoord' opgesteld, met thema's waarop het de partijen (nog) niet lukte om er in hoofdlijnen uit te komen. Denk aan Lelystad Airport en asiel. Ook over die punten wordt uitgebreid gesproken en gediscussieerd, volgens Schoone.

De fractievoorzitter ziet vooruitgang voor de stad. "Dat zit 'm er denk ik in dat we onderling veel meer met elkaar praten op inhoudelijk niveau dan voorheen. Dat moet ook, anders kom je niet samen tot een besluit. Partijen lijken elkaar meer te gunnen, dat zie je veel minder bij een klassieke coalitie en oppositie."

'Den Haag zit vast in het oude frame'

Ook wethouder Van Grimbergen merkt dat er meer rust is in de raad. "We werken vanuit gezamenlijkheid, vanuit het belang voor de stad. In plaats van met een paar partijen zijn er met alle partijen die dat wilden afspraken gemaakt. Dat verandert de dynamiek. Dat krijgen we ook terug vanuit de stad."

Als collega-wethouder Van Kruis naar de landelijke politiek kijkt, valt het hem op 'hoe vast Den Haag in het oude frame zit'. "Ook al komen er nieuwe mensen aan tafel, toch blijven ze het doen zoals ze het altijd al deden. En wordt er in achterkamertjes van alles besproken. Ik hoop dat ze in Den Haag een formule vinden voor een bredere betrokkenheid bij het akkoord. Dat maakt de politiek geloofwaardiger."

'Dit kan landelijk ook werken'

Hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden Wim Voermans vindt een raadsakkoord als waar ze in Lelystad en steeds meer andere gemeenten mee werken een goed idee, vertelt hij. "Het werkt heel goed in een versplinterde gemeenteraad. Vaak liggen de belangen daar dicht bij elkaar, dan is het fijn als je een raadsbreed akkoord hebt met hoofddoelen erin."

Maar hij verwacht dat het landelijk ook kan werken. "We hebben het zelfs al eerder gehad, in de jaren 70, toen Joop den Uyl premier was. "Toen werd ook een aantal doelen op hoofdlijnen afgesproken. Twee partijen vormden de 'as' - de PvdA en D66 - en de andere drie leverden ministers. Die situatie was heel vergelijkbaar met raadsakkoord."

Veel onderling respect

Dat werkte best goed, volgens Voermans. "4,5 jaar heeft dat kabinet er gezeten. Er waren heus ook wel spanningen, maar er was veel onderling respect. Partijen deden hun best om elkaar vast te houden onderweg."

De grote verschillen tussen politieke partijen nu hoeven geen probleem te zijn, zegt de hoogleraar. "Onder Den Uyl waren die er ook: de PvdA had een ruk naar links gemaakt, het CDA was in opkomst en had juist een conservatieve agenda. Er was sprake van polarisatie. En toch werkte het. Waarschijnlijk omdat de partijen er tegen konden als ze hun zin een keer niet kregen. Dat het een keer over links ging, ondanks dat ze zelf rechts waren. En andersom."