Er moet een verbod komen op de activiteiten van een Spaanse vruchtbaarheidskliniek in Nederland, vindt de Stichting Donorkind. De Spaanse kliniek IVF Spain werft in ons land stellen met een kinderwens voor behandeling met anonieme eiceldonoren in Spanje- iets wat bij ons verboden is. De Reclame Code Commissie buigt zich over de zaak.  

“Voor ons is het de allerlaatste kans op een kind”, zegt de 38-jarige Linda uit Enkhuizen. “Als het in Spanje ook niet lukt om zwanger te worden, dan stoppen we ermee en dan kunnen we in ieder geval zeggen dat we alles hebben geprobeerd wat binnen onze macht lag.” 

Linda en haar man hebben inmiddels meer dan dertig inwendige baarmoederinseminaties achter de rug. Zes keer raakte ze zwanger, maar telkens ging het mis. “Omdat ik wel zwanger word, kom ik voor ivf niet in aanmerking. In Nederland stuiten wij op zoveel weerstand, artsen durven hier niets. Mijn gyneacoloog erkent dat en liet weten dat ze in het buitenland meer durven. Hij mag niet doorverwijzen, maar na enig speurwerk op internet stuitte ik op de Spaanse kliniek. Toevallig zag ik een week later hun reclame op tv en ben ik naar zo’n bijeenkomst van ze in Amersfoort geweest. We hebben net de intake achter de rug in Spanje.”

“Donorkinderen die nu volwassen zijn weten niet van wie ze afstammen”

In Spanje is het alleen mogelijk om anoniem een eicel te doneren. In Nederland is dit juist sinds 2004 verboden. “Die wet zegt dat iedereen recht heeft om te weten van wie hij of zij afstamt en daar is een reden voor”, zegt Ester de Lau van Stichting Donorkind. “Donorkinderen die nu volwassen zijn weten niet van wie ze afstammen. Op het moment dat je de grens overgaat en gebruik maakt van anoniem zaad of eicellen, dan doe je iets wat volgens de Nederlandse wet niet mag. En dat er reclame wordt gemaakt voor iets wat hier verboden is, is natuurlijk hartstikke krom.”

Daarom heeft de stichting als privepersoon een klacht ingediend bij de Reclame Code Commissie, die over een aantal weken een aanbeveling zal doen. Het is aan bedrijven of ze die aanbeveling opvolgen. In 96% van de gevallen doen ze dat, laat de Reclame Code Commissie weten. 

Vrij verkeer van goederen en diensten

Joost Becker, advocaat gespecialiseerd in reclamerecht, vindt het een discutabele zaak. “Aan de ene kant heb je te maken met vrij verkeer van diensten en goederen in Europa en zij bieden een ivf-dienst aan. Aan de andere kant moet reclame voldoen aan de geldende wet en regelgeving, en zij bieden eiceldonatie aan op basis van anonimiteit. Dat is verboden in Nederland", aldus Becker.

“Maar als wij met zijn allen vinden dat dit soort reclame-uitingen niet mogen, dan moet dat in de wet staan. En dat staat het niet. De Reclame Code Commissie zal moeten kijken of het medisch en ethisch gezien in strijd is met de algemeen geldende normen. Die lat ligt behoorlijk hoog.” 

De Spaanse vruchtbaarheidskliniek is al jaren onderwerp van discussie. Vijf jaar geleden maakte de NVOG, beroepsverenigingen van gyneacologen, al bezwaar tegen de activiteiten in Nederland. Toenmalig minister Edith Schippers van VWS liet weten niets te kunnen doen tegen IVF Spain, omdat het hebben van een steunpunt in Nederland dat informatie verstrekt niet verboden is. 

‘Wachtlijsten voor eiceldonatie zijn enorm lang’

Freya, de verening voor mensen met vruchtbaarheidsproblemen, werkte in het verleden samen met IVF Spain. Ze zochten samenwerking met deze commerciële partij nadat de overheidssubsidie werd teruggeschroefd. Nu zegt de vereniging slechts informatie te verschaffen over de mogelijkheden en benadrukken hierin niet adviserend te zijn.

Freya ziet de problemen waar wensouders op stuiten. “De wachtlijsten voor eiceldonatie zijn in Nederland enorm lang. Je moet maar net een vriendin of familielied hebben die bereid is om een eicel te doneren, en dan nog is het een zeer complexe zaak, zowel zakelijk als emotioneel”, zegt Marjolein Grömminger van Freya. “Omdat er in Nederland zo weinig mogelijk is voor wensouders, kiezen zij voor het uit laten komen van hun wens via het buitenland. Het is dat, of de kinderwens helemaal laten varen. En die stellen die naar het buitenland gaan doen niets fout. We hebben in Europa vrij verkeer van goederen en diensten.” 

‘Het is nog altijd mijn bloed’

Linda en haar man hopen na bijna vijf jaar proberen via de Spaanse kliniek een kindje te krijgen. Dat dit kind niet zal weten van wie hij of zij afstamt, zien zij niet als een probleem. Linda: “We zullen open zijn over de manier waarop het ter wereld is gekomen. En ik vind het iets anders dan spermadonatie; dat zijn volledig de genen van iemand anders. Bij eiceldonatie is het nog altijd mijn bloed dat door het kindjes aderen stroomt. Een arts legde dat ook zo uit.” 

IVF Spain laat weten niet inhoudelijk te willen reageren op het onderzoek van de Reclame Code Commissie, maar ‘het recht van Nederlandse burgers om onderzoek aan te vragen te respecteren.’ Ook zegt de vruchtbaarheidskliniek zowel de Spaanse als Europese wetgeving te volgen en te respecteren en dit te blijven doen. 

De Reclame Code Commissie komt over enkele weken met haar aanbeveling. 

Friese verzetstrijders brachten tijdens de Tweede Wereldoorlog talloze, vaak Amsterdamse, Joden naar de dorpen Bontebok en De Knipe. 80 jaar later leeft de geschiedenis daar nog enorm, vooral bij mensen die de oorlog zelf hebben meegemaakt.

Op 4 mei herdenken we oorlogsslachtoffers. Ook komen pijnlijke erfenissen van oorlog naar boven. Hoewel de Tweede Wereldoorlog 80 jaar geleden eindigde, werkt de nasleep in veel families nog altijd door. Maar daarover praten, kan moeilijk zijn.

Begin 2025 werden historische dossiers openbaar over mensen die na de Tweede Wereldoorlog werden verdacht van collaboratie. Sindsdien krijgt EenVandaag berichten van mensen die worstelen met het oorlogsverleden van hun familie. Een verleden dat soms beladen is door stilte en schaamte, en dat generaties lang kan doorwerken.

Oorlog werkt door in volgende generaties

"Je kan oorlog zien als een serie schokkende gebeurtenissen in een context zonder ruimte om daarvan te herstellen. Het is zo heftig om mee te maken dat mensen het de rest van hun leven meedragen en vaak doorgeven aan volgende generaties", vertelt psycholoog Anne Marthe van der Bles.

Van der Bles houdt zich bij ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum bezig met de psychosociale impact van oorlog, vervolging en geweld.

In de opvoeding

"Oorlogservaringen kunnen doorwerken in families op een manier die niet meteen problematisch hoeft te zijn. Zo leren mensen die de Hongerwinter meemaakten hun kinderen soms om zuinig te zijn met eten", vertelt Van der Bles verder.

"Maar oorlogservaringen kunnen ook negatieve sporen nalaten in de opvoeding. Ouders met trauma's zijn vaak minder emotioneel beschikbaar voor hun kinderen. Ik hoor van mijn behandelende collega-psychologen bijvoorbeeld dat Holocaustoverlevenden emotioneel vlak kunnen zijn. Niks is voor hen meer zo erg als dat wat ze hebben meegemaakt. Dus als een kind dan bijvoorbeeld een knie stoot, kunnen ze niet meer invoelen dat dat voor het kind erg is."

'Mijn ouders hebben het al zo zwaar, ik moet niet teveel zijn'

"Kinderen van oorlogsgetroffenen gaan soms zorgen voor hun ouders, vanuit het idee: er moet geen aandacht naar mij uit gaan, want mijn ouders hebben het al zo zwaar. Ik moet vooral niet teveel zijn."

"Het lastige is alleen dat een kind zelf niet doorheeft dat het zich zo gedraagt, en waar dat vandaan komt. Vaak komen kinderen in de naoorlogse generatie er pas later in hun leven achter dat hun gedrag in relatie tot de ouders gevormd is door het oorlogsverleden waar de ouders mee worstelden."

Identiteit: wie ben ik in relatie tot mijn ouders?

"Niet iedereen uit de naoorlogse generatie krijgt psychische klachten, maar veel mensen uit de naoorlogse generatie worstelen met vragen over hun identiteit: wie ben ik in relatie tot mijn ouders? Het verschilt dan per persoon of en in hoeverre die identiteitsvragen leiden tot bijvoorbeeld angst, depressieve gevoelens of psychosomatische klachten."

"Het is daarbij ook belangrijk om te beseffen dat het best een diverse groep is die last kan krijgen van het oorlogsverleden van de ouders", gaat de psycholoog verder. "Het gaat om mensen die zelf kind waren in de oorlog en daar ervaringen hebben, maar ook om wie decennia later is geboren en zich op een andere manier tot dat verleden moest verhouden."

'Fout zijn'

Onlangs onderzocht Van der Bles samen met collega-psychologen en historici hoe een familiegeschiedenis van collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog doorwerkt op kinderen en kleinkinderen van (vermeende) collaborateurs. Zij hielden interviews, en namen vragenlijsten af bij een panel van bijna 6.000 Nederlanders.

"Het grote verschil in hoe oorlog bij hen doorwerkt: het gaat om mensen die 'fout' waren of zo werden gezien. Een kind is niet verantwoordelijk voor de daden van de ouders, maar worstelt wel met het gevoel zelf ook 'fout' te zijn. Hoe verhoudt je je tot je ouders als zij dingen hebben gedaan waar jij moreel niet achter kunt staan?"

Verzwegen familiegeschiedenis en angst om veroordeeld te worden

"In gezinnen werd vaak gezwegen over de collaboratiegeschiedenis. Kinderen groeien dan op mét de ervaring van emoties - angst, boosheid of stress - maar zónder kader om te verklaren waar die emoties vandaan komen. Een kind internaliseert dan de gedachte: het zal wel aan mij liggen, er is iets mis met mij. En draagt dat gevoel met zich mee."

Je ziet ook dat veel kinderen van collaborateurs - zodra ze hun familiegeschiedenis weten - een angst houden om veroordeeld of buitengesloten te worden, vertelt Van der Bles. "Die angst is niet geheel onterecht, want in onderzoek zagen we dat 18 procent van de deelnemers zich niet prettig voelt bij het idee dat mensen in publieke functies, zoals politici of burgemeesters, het kind van een collaborateur zouden zijn. Dat is een minderheid, maar wel een met een sterk oordeel."

Meer begrip voor ingewikkelde last

Toch is er in de maatschappij meer begrip gekomen voor de ingewikkelde last die kinderen van collaborateurs ervaren. "Wij zijn al jarenlang welkom bij de Nationale Dodenherdenking", vertelt bestuurslid Hulpverlening bij de Stichting Werkgroep Herkenning José van de Kerkhof. Die stichting zet zich in voor nakomelingen van personen die verdacht werden van collaboratie met de bezetter.

"Er zijn mensen die niet aan ons gelieerd willen zijn, want dan erkennen ze dat ze deel uitmaken van die groep", vertelt Van de Kerkhof. "Het opengaan van de archieven heeft ook tot veel onrust geleid: oude pijn en ervaringen komen naar boven. Toch komen er sinds die opening wel veel verhalen naar buiten en is er meer aandacht."

Dubbel gevoel

Tegelijkertijd blijft er een dubbel gevoel, zeggen Van de Kerkhof en Van der Bles. Hoe kan het praten over de last die kinderen van (vermeende) collaborateurs ervaren, samengaan met het herdenken van de slachtoffers in de oorlog en met het verdriet van hún kinderen?

"Sommige kinderen van collaborateurs voelen die spanning zeker", zegt Van der Bles. "Ze vragen zich af: heb ik wel recht op hulp, want het zou eigenlijk moeten gaan om de slachtoffers en hun kinderen. Maar leed vergelijken, helpt niet. Op een maatschappelijke dag als 4 mei is dat ingewikkeld, maar psychologisch gezien kun je ieder mens als individu benaderen en aandacht geven aan diens pijn zonder die steeds af te zetten tegen het leed van anderen."

Leed niet vergelijken, maar dialoog aangaan

"De nabestaanden van onder meer Joodse mensen hebben ontzettend veel pijn, en dat is heel evident", zegt Van de Kerkhof hierover. "En ook de nabestaanden van mensen die in het verzet zaten, kunnen een grote psychologische last ervaren. Je kunt en mag leed niet vergelijken maar je kunt wel naar elkaar luisteren en elkaar zien."

"Juist daarom proberen we een dialoog te starten in de samenleving", gaat ze verder. "Zo organiseerden we in het najaar een symposium, waar naast wijzelf ook mensen uit de Joodse gemeenschap en mensen met een familiegeschiedenis in het verzet aanwezig waren. We stoken de hand uit naar elkaar."

Praten zet dingen in beweging

"Praten over het oorlogsverleden kan spannend zijn, zeker binnen de familie", zegt Van der Bles. "Toch raden we het vanuit ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum sterk aan. Er is zoveel gezwegen: praten zet iets in beweging."

Algemene tips zijn er niet, want elke familiegeschiedenis is anders. "Maar luisteren zonder oordeel is altijd belangrijk", zegt ze. "We zien ook dat kleinkinderen het gesprek vaak makkelijker openen. De afstand helpt: het is toch anders als je opa 'fout' was dan je vader. Zij voelen meer ruimte om nieuwsgierig te vragen: wie staat er op deze foto? Of: wat weet u over dat NSB-verleden?"

Hulplijnen

Lukt praten met familie niet meteen, dan zijn er verschillende plekken waar je terechtkunt, zegt Van der Bles. "De Luisterlijn is 24/7 bereikbaar. Het Contactpunt Naoorlogse Generaties kent de historische context goed. En bij de Stichting Werkgroep Herkenning zit veel ervaringsdeskundigheid."

Van de Kerkhof van die stichting: "Mensen kunnen bij ons terecht met algemene vragen, wij bieden een luisterend oor. Over je gevoelens en ervaringen praten helpt. Als kinderen van collaborateurs advies zoeken hoe ze met hun ouders kunnen praten, dan vraag ik bijvoorbeeld of ze al precies weten wat er destijds gebeurd is. We geven ook altijd het advies het dossier te lezen, zodat je zo min mogelijk verrast wordt."

Doorverwijzen en gespreksgroepen

"Wij kunnen geen therapeutische behandeling bieden, maar als in het telefoongesprek blijkt dat je meer hulp zoekt, kunnen we je verwijzen naar de juiste plekken", gaat Van de Kerkhof verder. Bij behoefte aan meer zorg en hulp, kan dit ook besproken worden met de huisarts.

Ook organiseert de stichting gespreksgroepen en contactmiddagen. "Daar is steeds meer behoefte aan. Vaak kunnen kinderen moeilijk praten met ouders die collaboreerden of daarvan verdacht werden. Families vallen ook uit elkaar: de een wil het er wel over hebben, de ander niet. Dan is het fijn om je schaamte, schuld en andere gevoelens te kunnen delen met andere lotgenoten. Dan krijg je herkenning in elkaar."

Waarom het zwijgen doorbreken

"Ik hoor dat mensen het onwijs spannend vinden om te praten over het oorlogsverleden met familie, maar weet ook dat veel mensen die het tóch hebben gedaan daar heel blij mee zijn", zegt Van der Bles. "Zij zeggen dat het veel rust geeft om de feiten te kennen, dat het puzzelstukjes op zijn plek kan laten vallen."

Van de Kerkhof: "Kinderen van collaborateurs vinden het heel erg als er in de familie nooit over gesproken is, en ze er dan pas na overlijden van de ouders achterkomen wat er is gebeurd. Dan blijf je met vragen achter, die je niet meer kunt stellen. Als je dus nu al met vragen zit, kan het toch fijn zijn om daar antwoorden op te zoeken."

Dichter bij elkaar komen

"Wat je soms ook ziet gebeuren, en wat je ook hoopt, is dat mensen dichter bij elkaar komen", zegt Van der Bles tot slot.

"Dat ze begrijpen waarom dingen zo gelopen zijn, waar bepaalde houdingen of gedrag vandaan komen. En op een groter maatschappelijk niveau: dat we lessen kunnen leren uit het samen praten over verschillende ervaringen met de oorlog."