Isolement, fysiek geweld en zelfs grensoverschrijdend gedrag: in de gesloten jeugdzorg is er van alles niet in orde. Wat moet er veranderen om dit te voorkomen? "Je moet per kind kijken: wat is er nodig?"

Dat er misstanden zijn op speciale afdelingen van de gesloten jeugdzorg, is al langer bekend. Maar door een rapport van ervaringsdeskundige Jason Bhugwandass komt nu aan het licht wat zich precies achter de gesloten deuren afspeelt. Hij sprak 51 jongeren die op de afdeling Intensieve Kortdurende Observatie en Stabilisatie (Zikos) hebben gezeten.

Nekklemmen en Wurggrepen

De Zikos-afdeling is een crisisplek voor jongeren tussen de 12 en 18 jaar met erg complexe psychische problemen. In Nederland hebben we achttien van dat soort plekken, maar op dit moment is er een opnamestop. Dit omdat er signalen naar buiten kwamen over de situatie op de afdeling.

Het rapport van Bhugwandass bevestigt deze signalen. De jongeren op de afdeling voelen zich niet veilig. "Een duidelijk beeld dat naar voren komt is dat kinderen 20,5 uur alleen opgesloten worden op kamer. Er zijn veel meldingen gemaakt van fysiek geweld, dus pijnprikkels die bijvoorbeeld worden ingezet: nekklem en wurggreep, slaan en schoppen in knieholtes. Dat is illegaal, dat mag niet."

Van gevangenis naar jeugdzorginstelling

Bhugwandass verbindt de behandeling van de jongeren aan een van de locaties van de Zikos: Harreveld. "Dat was voorheen een gevangenis en werd in 2008 in één keer een jeugdzorginstelling. Maar het personeel werkte ook gewoon in de gevangenis, het pand komt uit de gevangenis, de regels komen uit de gevangenis en de speciale afdeling komt uit de gevangenis."

"Ik denk dat dat een hele duidelijke aanleiding is waarom het zo op een gevangenis lijkt. Het is een soort broedplaats voor dit soort misstanden. In een gezonde sector zijn kinderen niet zo afgezonderd. Afzondering is wat ze kwetsbaar maakt. Ze kunnen bijvoorbeeld niet zomaar hulp vragen van iemand buiten de instelling, want elke deur zit op slot en ze kunnen niet vrij bellen." Zo hebben ze geen telefoon en bepaalt de instelling met wie ze mogen bellen.

Onveiligheid bij hulpverleners

Een reden waardoor dit soort misstanden kunnen ontstaan, is een gevoel van onveiligheid bij de hulpverleners, vertelt hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Annemiek Harder. Zij is gespecialiseerd in de jeugdzorg. "Je ziet dat ze vanuit dat onveilige gevoel jongeren meer in de tang willen houden en dus ook repressieve maatregelen gaan gebruiken om de veiligheid op de groep en hun eigen veiligheid te waarborgen."

"Dat is gewoon echt een risico dat op de loer ligt als je het hebt over het opvangen van kinderen die moeite hebben om hun emoties te reguleren - waar vaak trauma's een rol bij spelen - en die echt behoorlijk beschadigd kunnen zijn door de omstandigheden waar ze in zijn opgegroeid. Dat is een hele uitdaging voor hulpverleners om daar goed hulp aan te kunnen bieden."

Juiste hulp

De maatregelen die hulpverleners inzetten wanneer zij zich onveilig voelen, kunnen bij de jongeren weer voor een nieuw trauma zorgen. "Waarbij dus ook die autonomie van de jongeren wordt onderdrukt. En juist autonomie is vaak iets waar jongeren in die leeftijdsfase heel erg behoefte aan hebben. Want je hebt het vaak over pubers die behoefte hebben aan hun eigen dingen doen."

Om deze dynamiek tussen de jongeren en de hulpverleners te voorkomen, is het erg belangrijk dat de juiste hulp geboden wordt, vertelt Harder. "Wat heel erg belangrijk is, is om hulpverleners die dat werk doen zo goed mogelijk te ondersteunen in hun werk en ook continu te trainen. Je moet ze scherp houden dat dit soort dynamieken heel erg op de loer liggen."

Zorg vormgeven

Daarbij is ook de dynamiek binnen de groep en hoe je de groep vormgeeft erg belangrijk, volgens de hoogleraar. "Het is natuurlijk een groepsgerichte vorm van hulp en dat brengt ook de nodige dynamiek met zich mee. Tussen jongeren bijvoorbeeld, waardoor ook onveiligheid kan bestaan. En daarin hebben die hulpverleners een hele belangrijke rol om dat ook verder te voorkomen en om daar continu scherp op te zijn."

Harder zegt dat er al een aantal stappen in de goede richting zijn gezet voor de jeugdzorg, maar dat er nog veel aangepakt kan worden. "Deze jongeren hebben vaak complexe problematiek, dus dat betekent dat je expertise nodig hebt op het gebied van trauma, psychiatrie, psychologische behandeling, maar ook goed onderwijs. En de mogelijkheid hebt om veiligheid te bieden. Dat is een investering."

'Verklarende analyse'

Bhugwandass vindt dat de verantwoordelijkheid bij de jeugd GGZ ligt. "Dit is vaak een plek waar kinderen geparkeerd worden. Als de rest van het veld denkt: wij kunnen dit niet of we willen het niet. Als je de afdelingen weghaalt, dan blijft die verantwoordelijkheid in ieder geval nog even daar liggen waar die ook eigenlijk hoort. Want er is vanzelfsprekend meer kennis in de kinderpsychiatrie over psychiatrische problematiek dan in de jeugdzorg."

Volgens de ervaringsdeskundige is het belangrijk om eerst een 'verklarende analyse' te maken met de kinderen. "Dat betekent dat je van tevoren gaat kijken: wat is er nodig? Wat vinden alle betrokken partijen ervan? En wat zou helpen?Dat klinkt heel basaal, maar die stap wordt vaak overgeslagen. Pas dan kan je aan de hand van dat budget per kind kijken naar wat er per individu nodig is.''

Zo snel mogelijk sluiten

In zijn rapport adviseert hij de afdelingen zo snel mogelijk te sluiten. "Dat heeft ermee te maken dat die kinderen daar gewoon onveilig zijn."

Daarbij geeft hij aan dat er toezicht mist in de jeugdzorg. "En dat heeft consequenties voor de hele jeugdzorg. Dat betekent dat er nu waarschijnlijk op andere plekken ook geweld kan voorkomen, zonder dat de inspectie dat signaleert of adequaat handelt, zonder dat de aanbieder adequaat handelt. Ondertussen blijven de gemeenten de zorg inkopen. Dat is heel zorgelijk. Wat je zou kunnen doen, is bijvoorbeeld ervaringsdeskundigen inzetten."

Al 10 jaar bekend

Naar aanleiding van de opnamestop op de Zikos-afdelingen heeft demissionair staatssecretaris Maarten van Ooijen van Jeugdzorg gezegd dat er nu een passend alternatief voor kwetsbare jongeren met complexe problemen moet komen. Dat heeft nu prioriteit. Hij geeft aan zo snel mogelijk met Bhugwandass te willen spreker over zijn rapport.

Bhugwandass reageert hier ietwat sceptisch op. "Als dat zinnig is, wil ik zeker in gesprek gaan. Maar ik heb in mijn presentatie opgesomd op welke punten alle aanwezige spelers al wisten van de signalen. Mijn rapport komt nu uit, maar we weten dit al 10 jaar. Dat is echt consistent benoemd en door heel veel partijen genegeerd. Dus ja, mijn vertrouwen zit op een laag pitje. En dat kunnen ze terugwinnen, hoor."

Om het overvolle stroomnetwerk te ontlasten, wordt gezocht naar creatieve oplossingen. Minister Sophie Hermans en staatssecretaris Chris Jansen sluiten vandaag een 'netcongestiedeal' met de ov-sector om netcongestie tegen te gaan.

Elektrische auto's, zonnepanelen, warmtepompen: ons stroomnetwerk is overvol. Netcongestie wordt dat genoemd.

File op het net

"We kunnen spreken van file op het elektriciteitsnet", zegt energieanalist Sanne de Boer van de Rabobank. "Vergelijk het met de de snelweg. Als iedereen tegelijk wil invoegen, dan kan dat niet."

"Hetzelfde gebeurt op het stroomnet. De afgelopen jaren heeft iedereen meer elektriciteit verbruikt, en vaker op hetzelfde moment. Dat past niet."

Deal met de ov-sector

Om deze zogenoemde netcongestie te bestrijden, is de komende 15 jaar een investering van 195 miljard euro nodig, volgens het Rijk. In de tussentijd wordt er gezocht naar creatieve oplossingen.

Minister Sophie Hermans van Klimaat en Groene Groei en staatssecretaris Chris Jansen van Openbaar Vervoer en Milieu sluiten daarom vandaag een 'netcongestiedeal' met de openbaar vervoerssector. Het idee is dat het openbaar vervoer gaat helpen om de druk op het elektriciteitsnet te verminderen.

Efficiënter gebruikmaken van infrastructuur

"Op deze manier kunnen we efficiënter gebruikmaken van de infrastructuur die er al is", legt De Boer uit. "Openbare vervoersbedrijven maken gebruik van hun eigen elektriciteitsnetten. Op sommige momenten zijn die kabels hard nodig, bijvoorbeeld in de ochtend- en avondspits", legt ze uit.

"Maar wanneer er minder openbaar vervoer rijdt, kunnen de kabels gebruikt worden om auto's of elektrische bussen op te laden. Hier hoef je dus geen extra kabels voor in de grond te leggen."

Idee op een bierviltje

Het Rotterdamse ov-bedrijf RET is al volop bezig met duurzaam gebruik van energie. "Naast het delen van ons stroomnet, hebben we nu ook een batterij in de buurt van de Erasmusbrug geplaatst", vertelt technicus Leo Vliegenthart van de RET.

"5 jaar geleden heb ik het idee op een bierviltje geschreven. Het woord 'netcongestie' bestond toen nog niet eens."

Batterij die werkt als powerbank

"Op het moment dat er een tram voorbij rijdt, en die remt, dan levert die tram energie terug aan de batterij. De batterij wordt op deze manier continu opgeladen en werkt kostenefficiënt", legt Vliegenthart uit. "De batterij fungeert als powerbank."

De opgeslagen stroom kan weer gebruikt worden om andere voertuigen op te laden. "Op deze manier proberen wij de 'file' op het stroomnet te omzeilen en dragen wij 20 tot 25 procent bij aan de laadsector van Rotterdam."

Alleen geschikt voor kleine hoeveelheden

Maar ondanks de voordelen van zo'n batterij blijft energieanalist De Boer sceptisch. "Batterijen zijn zeker functioneel", zegt ze. "Maar ze nemen ook veel ruimte in."

"Bovendien zijn batterijen alleen geschikt om kleine hoeveelheden energie voor korte tijd op te slaan", vervolgt ze. "Helaas kunnen we de overtollige zonnestroom van de zomer niet bewaren tot aan de winter."

Klein deel van de oplossing

Volgens De Boer is het getekende convenant tussen het Rijk en de ov-sector niet de hele oplossing voor netcongestie. "We moeten niet verwachten dat we hierdoor uit de problemen zijn. Het is ook nodig om de netten te verzwaren, maar dit kost veel tijd en geld."

"Slimmer gebruikmaken van de infrastructuur die we hebben, is een 'no-brainer'. Maar het blijft een klein deel van de oplossing."

Asielminister Faber wil geen handtekening zetten onder koninklijke onderscheidingen voor vijf oud-COA-medewerkers, werd gisteren bekend. Kan dat zomaar? Historicus Kemal Rijken zet de feiten over onderscheidingen voor ons op een rij.

Rijken noemt het 'zeer uitzonderlijk' dat de minister de voordracht voor een koninklijke onderscheiding niet wil ondertekenen. "We hebben dit in de parlementaire geschiedenis in de laatste 80 jaar niet gezien." Hij beantwoordt vier vragen over wat er komt kijken bij het krijgen van een koninklijke onderscheiding en deze situatie.

1. Hoe gaat het toekennen van onderscheidingen in zijn werk?

Voordat de minister een handtekening moet zetten, is daar al een heel proces aan voorafgegaan, weet Rijken. "Een voorbeeld: iemand heeft 40 jaar lang vrijwillig voor de tennisvereniging gewerkt en de mensen op de tennisvereniging vinden dat deze persoon een lintje verdient. Dan gaan die mensen in eerste instantie brieven schrijven over die persoon", vertelt de historicus.

"Die aanbevelingsbrieven worden gestuurd naar de desbetreffende gemeente waar die persoon woont, en die worden allemaal gecontroleerd." Vervolgens maakt de burgemeester de beslissing of iemand in aanmerking komt. "Dan tekent de Commissaris van de Koning en daarna de Kanselarij der Nederlandse Orden." Die beheert de registers van onderscheiden personen en regelt de lintjes.

"En daarna pas gaat het naar het ministerie en de bewindspersoon. Die tekent dan ook. In de meeste gevallen. Vervolgens zet de koning nog zijn handtekening." Nadat de koning de onderscheiding heeft getekend, kan het lintje door de burgemeester worden uitgereikt.

2. Waarom is hier een minister voor nodig?

"In principe is de minister altijd verantwoordelijk en dat heeft te maken met de ministeriële verantwoordelijkheid", vertelt Rijken.

Hij legt uit: "De koning is niet verantwoordelijk voor zijn inhoudelijke daden. Dat zijn de ministers volgens de Grondwet. In dit geval, als de koning tekent, dan betekent dat dat er een minister of een staatssecretaris ook al moet hebben getekend."

"Dus als de koning uiteindelijk een handtekening moet zetten op de koninklijke onderscheiding dan moet dat gedekt zijn, zoals dat heet, door een minister of een staatssecretaris. En daarom is die handtekening nodig."

3. Waarom is het zo uitzonderlijk dat minister Faber weigert?

"De minister mag het doen, maar het is wel uitzonderlijk", vertelt Rijken. "Wat de minister in principe heeft gedaan, is een pure politieke daad. Gewoon om een frame neer te zetten: 'Ik ben tegen deze medewerkers en ik ben tegen asielzoekers en het is mijn beleid niet.'" Ze zet het weigeren dus in om te communiceren waar ze tegen is, volgens de historicus.

En dat is nog niet eerder op deze manier gebeurd, weet Rijken. "Er zijn geen gevallen bekend waarbij de minister zo nadrukkelijk naar buiten trad en zei: 'Ik teken niet omdat het niet mijn politiek is.' En dat komt ook omdat de lintjes zijn staatsonderscheidingen neutraal zijn."

"Die worden gegeven aan mensen die zich meestal decennia lang, vaak vrijwillig, hebben ingezet voor andere mensen. Het is in Nederland dus zo dat de regering en politici niet bepalen wie wel of geen lintje krijgt. Het komt vanuit de samenleving. En dat gegeven wordt dan beloond namens de Staat", legt Rijken uit. "Een koninklijke onderscheiding is dus neutraal en is daardoor ook geen politieke beslissing."

4. Wat betekent het volgens jou dat Faber weigert?

Hierdoor kan een precedent ontstaan, vertelt Rijken. "Het risico dat je nu krijgt, is dat er in de toekomst kabinetten zullen zijn en ministers zullen zijn die zeggen: 'Dit is in het verleden zo gegaan met mevrouw Faber, en deze persoon bevalt mij niet, dus ik ga daarvoor liggen en ik teken niet.' Dat kan nooit de bedoeling zijn van een neutrale staatsonderscheiding, die de koninklijke onderscheidingen toch zijn."

Betekent het dat deze mensen hun lintje niet krijgen? "Nee", zegt Rijken. "Het is namelijk zo dat een andere bewindspersonen ook kan tekenen. Dat zal gewoon ook gebeuren en deze vijf mensen krijgen gewoon een lintje."