Hoe wordt honger ingezet als wapen in een oorlog? En andere vragen over hongersnood beantwoord

Voor EenVandaag Vraagt vroegen we wat jullie hierover wilden weten. De vragen worden beantwoord door universitair hoofddocent Ingrid de Zwarte van de Wageningen Universiteit, zij is expert op het gebied van voedsel en hongersnood in oorlogstijd. En door Thea Hilhorst, hoogleraar humanitaire studies aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

1. Wanneer is er sprake van hongersnood?

In het algemeen spreken we van een hongersnood als een grote groep mensen binnen een bepaald gebied een extreem gebrek aan toegang tot voedsel heeft. Met ernstige ondervoeding en sterfte als gevolg, legt De Zwarte uit.

Het Integrated Food Security Phase Classification (IPC) is een onafhankelijke organisatie die wereldwijd de mate van voedselzekerheid meet. Ook adviseert de IPC de Verenigde Naties over voedseltekorten, vertelt ze. "Hiervoor gebruikt het vijf classificaties van voedselonzekerheid en drie voorwaarden voor de meest ernstige fase 5: hongersnood."

"Er is sprake van een hongersnood wanneer 1 op de 5 huishoudens extreem gebrek aan voedsel heeft, er meer dan twee per 10.000 mensen iedere dag doodgaan aan de honger, en meer dan 30 procent van de kinderen ernstig ondervoed is", somt de expert op. "Op basis van het advies en rapporten van het IPC roepen de Verenigde Naties vervolgens een hongersnood uit."

2. Hoeveel landen kennen hongersnood?

Volgens De Zwarte gebeurt het uitroepen van een hongersnood heel weinig. "Sinds de oprichting van het IPC in 2004 zijn er in totaal vier hongersnoden uitgeroepen."

De eerste keer was in 2011 in Somalië, in Zuid-Soedan werd de jaren daarna twee keer een hongersnood vastgesteld, en de laatste keer was vorig jaar in Soedan, weet ze. In dat laatste land is sinds 2023 een bloedige oorlog aan de gang tussen het leger en een paramilitaire groepering.

De reden dat er relatief weinig officiële hongersnoden zijn uitgroepen heeft volgens haar te maken met de strenge voorwaarden die het IPC gebruikt. "Het classificatiesysteem is natuurlijk niet bedoeld om hongersnood uit te roepen, maar om de mate van voedselonzekerheid te meten."

"Bij fase 3 is er sprake van een acute voedselschaarste en is er humanitaire interventie nodig", zegt ze. "Bij fase 4 is er sprake van een noodsituatie. Pas bij extreme omstandigheden die humanitaire hulpverlening onmogelijk maken, bereik je fase 5: hongersnood."

3. Kun je hongersnood uit verschillende tijdsperioden met elkaar vergelijken?

Ja en nee, zegt De Zwarte. "Elke hongersnood ontstaat in een specifieke context. Elke regio is anders, elke situatie is anders. Vaak is een hongersnood een opeenstapeling van verschillende factoren."

Conflicten en oorlogen spelen volgens haar een centrale rol bij hongersnood: "Dat kan gecombineerd worden met een natuurramp die tot mislukking van de oogst leidt of kan samengaan met een economische crisis. Door zo'n crisis stijgen bijvoorbeeld de prijzen enorm, waardoor veel mensen plotseling geen voedsel meer kunnen betalen."

Maar er zijn toch onderdelen van hongersnood die met elkaar vergeleken kunnen worden, vertelt ze. "Je kunt kijken naar de oorzaken van een hongersnood. Hoe verloopt de ontwikkeling van een voedselcrisis naar een hongersnood zich precies? Daarnaast kun je de rol van politieke besluitvorming met elkaar vergelijken of juist de impact en de gevolgen van een hongersnood naast elkaar leggen."

De vraag wat de verschillen en wat de overeenkomsten zijn tussen waar mensen precies aan overlijden, is een belangrijke om bij stil te staan, zegt de universitair hoofddocent daarover.

"Want bij sommige hongersnoden uit het verleden is de oorzaak van sterfte heel direct het gevolg van ondervoeding. Maar in heel veel andere gevallen gaan mensen dood aan allerlei ziektes die niet noodzakelijk direct het gevolg zijn van ondervoeding, maar wel het gevolg van een hongersnood", legt ze uit.

De expert geeft een voorbeeld: "Vanwege de honger migreren grote groepen mensen en komen vervolgens terecht op plekken waar ze dicht op elkaar zitten met onhygiënische omstandigheden en verspreiden zich allerlei infectieziektes, waar mensen vervolgens dood aan (kunnen) gaan."

4. Hoe wordt honger ingezet als wapen in een oorlog?

"Dit kan op verschillende manieren", zegt Hilhorst. "Bijvoorbeeld door nalatigheid van een overheid om de bevolking te beschermen tegen de honger, maar ook door het blokkeren van de wegen zodat er geen voedsel meer binnenkomt."

De hoogleraar humanitaire studies vertelt dat ook het opjagen van de bevolking wordt ingezet als wapen: "Soms worden mensen uit en van hun land verdreven zodat ze niets meer kunnen verbouwen. Daarnaast hebben oorlogshandelingen als het bombarderen van velden of het plaatsen van mijnen op akkers natuurlijk ook invloed op de landbouw. Op die manier kan honger als wapen worden gebruikt in een oorlog."

Volgens De Zwarte zou er nergens op aarde hongersnood moeten zijn. "We produceren meer dan genoeg voedsel op de hele wereld. En we hebben alle transport- en communicatiemiddelen en humanitaire organisaties die ervoor zouden moeten zorgen dat hongersnood wordt voorkomen."

"Als het dan dus toch gebeurt, dan komt dat ofwel door politiek falen om op tijd in te grijpen, ofwel door politieke opzet om een hongersnood te veroorzaken", benadrukt de expert.

5. Waarom krijgen we de ene hongersnood wel en de andere bijna niet te zien in het nieuws?

De Zwarte: "Afgelopen weken hoorde je kritische geluiden over waarom we het niet over Soedan hebben, maar wel over Gaza. Hier zijn verschillende oorzaken voor. Het gaat allereerst over de toegang die we hebben tot informatie en beelden uit een bepaald gebied. Zijn er bijvoorbeeld journalisten en andere partijen ter plaatse die verslag kunnen doen van de situatie?"

Maar ook beeldvorming speelt volgens haar een rol naar hoe we als maatschappij kijken naar hongersnoden. "Ik denk dat er in het geval van Gaza, en iets daarvoor bij Oekraïne, best wel een omslag is gekomen waardoor we het nu hebben over honger als oorlogswapen en 'massale uithongering', waarbij er ook een duidelijke agressor is. Voor die tijd werden hongersnoden nog vaak verkeerd gezien als het gevolg van een natuurramp, zoals langdurige droogte. En dan ging het met name gaat over situaties in Sub-Sahara-Afrika."

Wat het nu ook anders maakt, is onze relatie ten opzichte van Israël, gaat ze verder. "Onze economische belangen met Israël zijn veel groter dan met bijvoorbeeld Soedan. Dat maakt natuurlijk ook dat de oproep tot sancties en om te handelen naar het Genocideverdrag en het internationaal humanitaire recht, sterker zijn dan bij Soedan."

Landen zouden geen onderscheid moeten maken tussen verschillende hongersnoden, zegt de universitair hoofddocent. Dit is omdat VN-lidstaten een plicht hebben om in te grijpen om hongersnood en oorlogsmisdaden zoals uithongering van burgers te voorkomen, legt ze uit. "In 2018 heeft de VN-Veiligheidsraad - onder Nederlands voorzitterschap - een resolutie aangenomen waarin uithongering met de strengste termen werd veroordeeld als een methode van oorlogsvoering."

6. Hoe lang is er nog leven mogelijk als er hongersnood is?

Het antwoord op deze vraag is volgens Hilhorst niet eenvoudig. "In principe kun je een maand of 2 zonder eten overleven, maar dit verschilt per individu. Een hongersnood is natuurlijk nooit acuut en ook niet voor iedereen in dezelfde mate. Als er in een land hongersnood heerst, betekent dit niet dat de hele bevolking ook daadwerkelijk honger lijdt. Er zijn altijd mensen die toch nog aan eten kunnen komen met behulp van criminele activiteiten bijvoorbeeld."

"Als je door het lijden van honger enorm verzwakt bent, is het natuurlijk mogelijk dat je sneller ziek wordt", vertelt de hoogleraar verder. "Je kunt onder zulke omstandigheden eerder bezwijken en vooral als je conditie niet optimaal is. Als je daarnaast niet veel weegt en geen toegang hebt tot water, wordt het ook moeilijker om te overleven."

7. Waarom moet iemand weer heel voorzichtig gaan eten na een periode van uithongering?

Dat komt omdat je lichaam bij ernstige ondervoeding zwaar verstoord is, vertelt De Zwarte. "Het lukt je lichaam dan bijvoorbeeld niet om je lichaamstemperatuur of je hartslag te reguleren. Ook kunnen organen falen en is het maagdarmkanaal heel kwetsbaar tijdens een ernstige ondervoeding."

Een van de belangrijkste doodsoorzaken bij heel veel kinderen en vooral jonge kinderen tijdens een hongersnood, zijn ziektes met ernstige diaree als gevolg. Uiteindelijk krijgen ze te maken met sterke uitdrogingsverschijnselen", zegt de expert.

Het lichaam kan normaal voedsel dan niet meer verwerken omdat te kwetsbaar is, legt ze uit. "Dit moet voorzichtig worden opgebouwd met speciale voeding die is afgestemd op wat het lichaam makkelijk en snel kan verteren. En wat het kan gebruiken om zo snel mogelijk weer sterk te worden."

Dit soort noodvoeding is dus specifiek samengesteld voor mensen die ernstig ondervoed zijn, vertelt De Zwarte tot slot. "Hierin zitten eiwitten, vitaminen en mineralen die snel door het lichaam kunnen worden opgenomen."