Welke lessen Nederland kan trekken uit de bestorming van het Capitool: 'Ook hier kan het omslaan'

Hij zat op het puntje van zijn stoel tijdens de bestorming van het Capitool. Die liet zien hoe kwetsbaar democratie is, zegt hoogleraar Polarisatie & Veerkracht Hans Boutellier: "Omdat het mogelijk bleek om de rechtsstaat aan te vallen of te ondergraven."

De democratie zoals wij die nu kennen, is nog helemaal niet zo oud, zegt Boutellier. "We ervaren ons stelsel bijna als een gegeven, maar we moeten ons realiseren dat de democratische rechtsstaat kwetsbaar is en onderhoud nodig heeft." De recente ontwikkelingen in de Verenigde Staten hebben dat laten zien, zegt hij. "Tegelijkertijd is de situatie daar totaal anders dan in ons land." Over Nederland maakt hij zich dan ook minder zorgen.

Groepen gemobiliseerd

Polarisatie ligt van nature al meer op de loer in de VS, met een politiek stelsel waar twee partijen tegen elkaar opboksen. Dat kan prima functioneren, maar het kan ook escaleren tot daadwerkelijk vijandschap, legt Boutellier uit.

"Wat daarbij in de afgelopen jaren vooral belangrijk was, is dat Trump het ongenoegen van verschillende groeperingen heeft weten te binden en te mobiliseren. Van de Proud Boys en orthodox christelijken tot aanhangers van complottheorie QAnon."

Mobilisatie

Bij deze groepen is er uit maatschappelijke onvrede een gezamenlijke vijand gevonden die van alles de schuld krijgt, vertelt de hoogleraar. "Die vijand van deze groepen is de 'elite', bestaande uit politici van de Democratische partij, wetenschappers en journalisten."

Het gevaar in Amerika zit 'm volgens Boutellier in de mobilisatie. "Dat escalerende effect heeft plaatsgevonden door de wijze waarop de machtigste man van de VS, de president, zich de laatste jaren op diverse manieren heeft geuit."

'Social media polariseren'

President Donald Trump uit zich vooral op social media. Hij dankte naar eigen zeggen zelfs zijn verkiezingsoverwinning aan Twitter, had daar een gigantisch bereik met bijna 90 miljoen volgers. Tijdens zijn regeerperiode gebruikte hij het platform als middel om te regeren.

Hoogleraar Boutellier wijst op de keerzijde van de social media: "Social media spelen een enorm grote rol in het proces van polarisatie. De 'tone of voice' (de stijl waarin mensen schrijven, red.) is anders. Dat is wetenschappelijk aangetoond. Controversiële onderwerpen face-to-face bediscussiëren of via social media, dat levert totaal verschillende teksten op."

Social media reguleren

Inmiddels zijn de social media-accounts van Trump geblokkeerd door Twitter, Facebook en Instagram. Boutellier vindt dat op zich geen slecht idee. Maar de hoogleraar vindt het onjuist dat private ondernemingen deze beslissing hebben genomen:

"Dat hem het woord wordt ontnomen door deze big tech-bedrijven is wel een gekke toestand. De macht ligt dan bij ondernemingen die niet democratisch worden gecontroleerd. Dat is best wel gek." Het reguleren van social media - op een democratische manier - is wat hem betreft een taak van de overheid.

Kleinere groepen

Ook in Nederland zijn er polariserende bewegingen zoals viruswaanzin, anti-vaxxers of aanhangers van QAnon. Maar de omvang van deze groepen volgens Boutellier niet te vergelijken met de grootte in de VS, waar het massale bewegingen zijn.

"Je hebt natuurlijk wel groeperingen die allerlei kanten opgaan, maar ik zie daar geen daadwerkelijk vijandschap dat zodanige vormen aanneemt dat het tot gewelddadige acties leidt."

Behoedzaam zijn

Volgens de hoogleraar Polarisatie is de democratie sterk verankerd in de Nederlandse samenleving. Toch moeten we lessen trekken uit de bestorming van het Capitool. "Tegenstellingen en conflicten zijn in principe geen probleem. Maar ook in Nederland en Europa kan het omslaan naar vijandschap. In die zin vind ik wel degelijk dat er reden is om behoedzaam te zijn. En om goed in de gaten te houden wat er gebeurt."

Iedereen voelt weleens haat of walging, maar dit kan zich versterken door mobilisatie van ofwel verschillende bewegingen ofwel bepaalde personen, aldus Boutellier. "Ik denk dat als je naar de Nederlandse situatie kijkt, het risico vooral komt van geradicaliseerde personen: dus individuen die in een soort proces komen, waardoor ze een risico vormen."

'Bedreiging politici serieus probleem'

Boutellier wijst op recente ontwikkelingen, die haaks staan op de waarden van de democratische rechtsstaat: "Neem de bedreiging van politici. Dat vind ik nogal wat. Dat hebben we de afgelopen tijd gezien." Een voorbeeld daarvan is de bedreiging afgelopen zomer van CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt op het plein voor de Tweede Kamer door een anticorona-activist.

"Als dat grotere vormen aanneemt, vind ik dat een hele serieuze kwestie", zegt hij. "Nogmaals, de groepen die dat doen en de mate waarin geweld wordt gebruikt, zijn beperkt. Maar het kan ook gevaarlijkere vormen gaan aannemen."

Riskanter dan we denken

Boutellier maakt wel onderscheid tussen protesten. Zo zijn de boerenprotesten van de afgelopen tijd soms behoorlijk intimiderend, maar die gaan wel om een doelgericht verzet tegen het beleid van de regering.

"Dat is een ander soort verzet dan bijvoorbeeld QAnon of Viruswaarheid. Die zijn is anti-elite, anti-overheid en anti-anderen. Het is moeilijk om met deze groepen in gesprek te blijven, want er ontbreekt een gemeenschappelijke taal. Het is een digitale beweging die veel groter is dan we denken. Een riskante ontwikkeling en het is goed dat de inlichtingendiensten die splinters in de gaten houdt."

'Afzettingsprocedure Trump begrijpelijk'

De Democratische partij heeft naar aanleiding van de bestorming van de senaat een nieuwe impeachmentprocedure aangekondigd. Boutellier begrijpt die zet wel: "Als je kijkt naar een aantal uitingen van Trump, met name die laatste periode en op de dag van de bestorming, dan is het heel legitiem om te zeggen als samenleving: 'dit is niet acceptabel'. Want het is ontzettend van belang, ook in veiligheidsstrategieën zie je dat, om duidelijk de norm te stellen."

De Democraten in het Huis van Afgevaardigden vroegen vice-president Mike Pence gisteren via een resolutie, om het 25ste amendement op de grondwet in te roepen om Donald Trump uit zijn functie te ontheffen. Hij krijgt daar 24 uur de tijd voor. Anders zullen de Democraten Trump zelf proberen af te zetten. Hoewel de kans vrij klein lijkt dat dit binnen een week gaat lukken, kunnen de Democraten Trump mogelijk nog wel verbieden ooit nog president te worden.

Olie op het vuur?

Natuurlijk kleeft er ook een risico aan de impeachmentprocedure. Er kan nog meer verzet komen. Maar volgens Boutellier kan het ook worden opgevat als een moment van bezinning: "Het kan er ook toe leiden dat groepen mensen gaan denken: 'Oh, misschien is het inderdaad toch wel een probleem. Dit is niet het Amerika dat we willen zijn.'

En het zou mooi zijn als die bezinning ook in Nederland zou plaatsvinden, zegt Boutellier: "Zouden we niet duidelijkere grenzen moeten stellen in wat acceptabel is en wat niet? Wat voor soort samenleving we willen we zijn? En vooral: laten zien aan de mensen die nu misschien het gevoel hebben dat ze onvoldoende gezien en onderkend worden, dat die democratische rechtsstaat werkt."