Lokale bestuurders worden kritischer bekeken, maar dat kan ook doorschieten: 'Oppassen dat je mensen niet wegjaagt'

Afgelopen jaar kwamen veel regionale politici in opspraak wegens mogelijke belangenverstrengeling. Daar wordt nu strenger naar gekeken. Zelfs als je alleen maar de schijn tegen hebt, kun je als wethouder of gedeputeerde al in de problemen komen. 

Kwam je vroeger nog weg bij een schandaaltje, tegenwoordig ligt de lat voor politici flink hoger. De schijn tegen hebben kan al reden voor opstappen zijn. 'Een vorm van beschaving', noemt de een het, maar het maakt politici ook kwetsbaarder.

Onderhandelen met de schijn van eigenbelang

Afgelopen zomer trad wethouder Jan Loonen gedwongen af, nadat een ruime raadsmeerderheid een motie van wantrouwen had gesteund. Het draaide allemaal om een gronddeal in het Loobeekdal. Al jaren was er het plan om de kaarsrechte Loobeek terug te brengen in de oorspronkelijke meanderende vorm. Daar moest het waterschap Limburg dan wel grond voor aankopen.

Eén van die grondbezitters is wethouder Jan Loonen en zijn familie. Daar ontstond al snel een probleem, zegt gemeenteraadslid Tino Zandbergen van Venray Lokaal. "Loonen is als wethouder belast met grondzaken. Toch gaat hij zich actief met de onderhandelingen bemoeien. Hij had zich daar afzijdig van moeten houden en iemand anders die onderhandelingen laten doen".

'Handjeklap van twee CDA-politici'

De onderhandelingen tussen de familie Loonen en het waterschap verliepen aanvankelijk stroef toen de familie een lijst met 32 eisen op tafel legde. Op een zaterdagochtend in 2016 ontmoette CDA-wethouder Loonen in privésfeer de baas van het Waterschap, collega-CDA'er Ger Driessen. Doel van die privé-ontmoeting was het vlottrekken van de gronddeal.

Dat is foute boel, zegt Martin Leenders van Samenwerking Venray: "Driessen kwam alleen, zonder ambtelijke ondersteuning. Loonen zegt later dat hij dat niet wist. Maar dan had hij de onderhandeling meteen moeten stoppen. Dat is niet gebeurd en ze hebben daar een deal gesloten over hoe de transactie zou moeten plaatsvinden. Dat lijkt op handjeklap tussen twee CDA-politici en dat wekt de schijn van belangenverstrengeling.

'Steeds strenger geworden voor onze politici'

Als je als politicus belangen hebt of bezit hebt, kan dat botsen met je politieke functie. Afgelopen jaar kwamen er maar liefst 21 politici in opspraak vanwege mogelijke belangenverstrengeling, zo blijkt uit de Politieke integriteitsindex 2021. Opvallend veel, zegt journalist Bart de Koning, die samen met de VU en de Erasmus Universiteit de index al 10 jaar opstelt.

"In 1980 werd een burgemeester veroordeeld omdat hij dealtjes sloot met een baggerbedrijf, maar hij mocht gewoon aanblijven", zegt hij. "Dat is nu ondenkbaar. We zijn steeds strenger geworden voor onze politici. De lat ligt hoger op heel veel terreinen. We gooien geen kwik meer in de rivieren, we hebben #MeToo gehad, je kunt vrouwen niet zomaar meer in de billen knijpen en dat geldt hier ook voor. Zie het als een vorm van beschaving."

CDA-bestuurders in Limburg

Relatief veel kwesties gaan over CDA-bestuurders in Limburg. CDA-gedeputeerde Ger Koopmans kwam in de problemen, vanwege een nevenfunctie bij een groot bouwbedrijf.

Het hele Limburgse provinciebestuur en een CDA-burgemeester stapten op, omdat ze de schijn tegen zouden hebben bij het verstrekken van subsidies aan een CDA-partijgenoot.

Weinig tegenspraak

Oud-CDA-burgemeester Herman Kaiser onderzocht met zijn commissie de vele integriteitskwesties in Limburg."Bestuurders gaan in Limburg te veel hun eigen gang, organiseren te weinig tegenspraak om zich heen, waardoor ze slecht inzicht hebben op hoe hun handelen op anderen overkomt."

"Je hebt mensen om je heen nodig die zeggen: 'Zou je dat nou wel doen, dat komt niet handig over'. Wij hebben als commissie geconcludeerd dat die tegenspraak in Limburg minder gebeurt dan elders en gezien al die kwesties, ook te weinig gebeurt."

Gronddeal Loonen 'niet buitensporig'

Dat je tegenspraak moet organiseren lijkt belangrijker dan ooit. Want ook de schijn van belangenverstrengeling moet tegenwoordig worden voorkomen, zo staat er in de protocollen van Venray en vele andere gemeenten.

Bureau Berenschot onderzocht de gronddeal in Venray en concludeerde dat de deal niet buitensporig was. Ook is Loonen transparant geweest over zijn grondbezit, deed hij niet mee aan raadsvergaderingen over het Loobeekdal en heeft hij geen inside informatie gebruikt.

Schijn tegen

Het was dus geen belangenverstrengeling, maar het had toch 'enige schijn van belangenverstrengeling', omdat hij zich te actief heeft bemoeid met de onderhandelingen, zegt Berenschot.

"En daarom hebben we die motie van wantrouwen gesteund", zegt Tino Zandbergen. "We zijn niet over één nacht ijs gegaan, maar het staat in onze protocollen. Ook de schijn moet je vermijden. Hij had gewoon meer afstand moeten nemen."

Misbruik maken van integriteitskwesties

"We worden steeds strenger en politici zijn kwetsbaarder", zegt Herman Kaiser. Hij benadrukt dat er ook risico's zijn. Als de schijn tégen je al in de gevarenzone kan brengen, kan het voor politieke tegenstanders ook lonen om rook te creëeren rondom een bestuurder.

"Als we die beschaafdheid verliezen, dan wordt integer politiek bedrijven heel erg moeilijk", waarschuwt Kaiser. "Want wat je dan ook doet of zegt, je wordt altijd kapot gemaakt, omdat iemand je kapot wil maken. Het misbruiken van integriteitskwesties is een grote bedreiging voor de democratie."

'Oppassen dat je mensen niet wegjaagt'

Binnenkort zijn er gemeenteraadsverkiezingen. Kaiser hoopt dat ook nieuwe bestuurders niet meteen op iedere fout worden afgerekend. Want iedereen maakt fouten, maar dat betekent niet dat de bestuurder dan niet integer zou zijn. "Laten we de beschaafdheid naar elkaar toe bewaren, want anders zul je zien dat de goede mensen wegblijven uit de politiek."

Bart de Koning ziet ieder jaar wel een paar wethouders waar het mis gaat, vooral bij portefeuilles als Vastgoed en Grondzaken. Maar soms is dat helemaal geen opzet. "Dan loopt een wethouder tegen een achterneef aan die een bouwvergunning heeft gekregen. Dan heeft de wethouder meteen de schijn tegen en kunnen problemen ontstaan. Dat is wel lastig en we moeten oppassen dat je mensen niet wegjaagt uit het openbaar bestuur."