Francis Fukuyama over de opkomst van populistische leiders: 'Dit zijn deprimerende tijden'

‘Sterke leiders’ worden ze vaak genoemd: Trump, Orbán, Bolsonaro, Salvini en Duterte tarten elk in meer of mindere mate de spelregels van de vrije democratische samenleving. Waarom komen over de hele wereld dit soort succesvolle populisten op?

Met het essay The end of history? werd politicoloog Francis Fukuyama (66) een van de grootste politieke denkers van de jaren 90. 'Het einde van de geschiedenis' zou aanstaande zijn. Ieder land zou de liberale democratie omarmen als de meest ideale samenlevingsvorm. In zijn nieuwe boek Identiteit, verklaart de politiek wetenschapper waarom het tóch anders liep en leiders als Trump, Orbán, Bolsonaro, Salvini en Duterte democratisch gekozen worden.

Democratische waarden

Fukuyama zag het aantal democratieën sinds 1970 groeien. Toen waren het er 35. Begin 2000 waren er wereldwijd 120 democratische samenlevingen. In zijn beroemde essay schreef hij destijds dat de toekomst zou uitwijzen dat de liberale democratie de meest ideale samenlevingsvorm is, die uiteindelijk wereldwijd overgenomen zou worden.

Maar sinds het begin van het nieuwe millennium is veel veranderd. Inmiddels keren steeds meer democratieën zich juist af van democratische waarden en worden belangrijke pijlers als vrije nieuwsgaring en vrijheid van meningsuiting aangetast. Ook proberen bijvoorbeeld Orbán in Hongarije, Kaczynzki in Polen en Erdogan in Turkije hun grip op de rechtspraak te vergroten.

2016 sleuteljaar

Volgens Fukuyama was 2016 een sleuteljaar. In dat jaar werd Trump gekozen als president van de Verenigde Staten en kozen de Britten voor de brexit.

"Sindsdien is er een populistische overheid aan de macht gekomen in Italië en ook in Brazilië, Hongarije en Polen stemmen kiezers voor populistische leiders die de rechtsstaat steeds verder uitkleden," aldus de politiek wetenschapper, econoom en schrijver.

'Media worden neergezet als vijand van het volk'

Francis Fukuyama vindt het "deprimerende tijden." Hij maakt zich onder anderen zorgen over zijn eigen president. "Sinds Trump president is valt hij de 'checks and balances' in de democratie aan. Hij valt de veiligheidsdiensten aan, de FBI. Media worden neergezet als vijand van het volk."

"Ik denk dat dit het instinct is van veel van deze nieuwe populisten: ze houden wel van democratie als ze verkozen worden, maar niet van de beperkingen die hen opgelegd wordt op het moment dat ze daadwerkelijk de macht hebben."

Bedreiging nationale identiteit

Fukuyama was in het Amsterdamse debatcentrum De Balie om zijn boek te promoten. De belangrijkste conclusie: "Veel kiezers hebben het gevoel dat de nationale identiteit wordt bedreigd door immigratie, en door de elite die veel te globalistisch is geworden."

En volgens de denker is dat best begrijpelijk. Door immigratie is de cultuur in verschillende landen sterk veranderd. "Neem Duitsland. Dat was een land met weinig immigratie. Nu is 13% van de Duitsers geboren buiten Duitsland. Dat is in een kort tijdsbestek gebeurd."

Immigratie

Fukuyama denkt dat dit ook één van de drijvende factoren is achter de brexit. "900.000 Polen verhuisden naar het Verenigd Koninkrijk in twee jaar tijd. Mensen zien de samenleving voor hun ogen veranderen."

Toch denkt de Amerikaanse politicoloog niet dat de beweging die nu is ingezet onomkeerbaar is. "Ik denk dat Salvini en zijn populistische Italiaanse regering niet weten hoe ze Italië moeten besturen. Dat wordt vanzelf wel duidelijk. En ook als de brexit op chaos uitloopt zullen andere populisten niet zo snel meer roepen dat ze ook uit de EU willen."

Arm en rijk

Ook de groeiende ongelijkheid tussen arm en rijk door globalisering draagt volgens Fukuyama bij aan het aantal stemmers op populistische leiders. "Er zijn de afgelopen decennia een hoop rijke oligarchen en miljardairs bij gekomen, maar de werkende klasse is er weinig mee opgeschoten."

Daarnaast helpt de houding van de elite volgens de politicoloog ook niet echt. "Mensen willen zich bevestigd voelen in hun identiteit. De elite die de vruchten plukt van globalisering neigt neer te kijken op de werkende klasse."

De zorgen van de kiezer

De opmerking van Hilary Clinton in de verkiezingscampagne dat veel Trump-stemmers 'Deplorable', betreurenswaardig, zijn, is daar volgens Fukuyama een goed voorbeeld van.

Volgens hem moeten andere politici juist goed luisteren naar de zorgen van kiezers die op een populistische leider stemmen. "Het beginpunt is proberen te begrijpen wat hen drijft."