Dit kunnen gemeenten verwachten nu spreidingswet er komt: 'Vraag is of ze een reële opdracht krijgen'

Nu de spreidingswet is aangenomen door de Eerste Kamer verplaatst de aandacht zich naar gemeenten. De druk op hen wordt verhoogd, maar het betekent niet dat in elke plaats een asielzoekerscentrum komt, zeggen experts. "Dwang is echt een uiterst middel."

Ruben Cales is adviseur 'ruimte, wonen en economie' bij TwynstraGudde en adviseert in die rol gemeenten over hoe zij om moeten gaan met de spreidingswet. Het doel van de nieuwe wet is een gelijkmatige verdeling van de opvang van asielzoekers in Nederland.

Verkennen en verdelen

"Tot op heden was het zo geregeld dat het COA echt moest gaan trekken en leuren om de gemeenten in beweging te krijgen", weet Cales. "Dat is nu bij wet geregeld. In ieder geval gaat iedere gemeente verkennen of ze een asielopvangvoorziening kunnen gaan realiseren."

Op 1 februari - volgende week donderdag dus - gaat de wet al in. Dat is voortaan ook de datum waarop alle gemeenten een indicatie ontvangen van het aantal vluchtelingen dat zij op moeten vangen. "Daarna is er een periode tot 1 november waarin alle gemeenten onderling op provinciaal niveau die opgave moeten gaan verdelen", legt de adviseur uit.

Niet in elke gemeente een azc

Volgens hem is het een grote misvatting dat in elke gemeente een asielzoekerscentrum (azc) geopend moet worden. "Het moet zo zijn dat op provinciaal niveau de opgave wordt gehaald", benadrukt hij. "Het is mogelijk om ook onderling uit te ruilen, bijvoorbeeld door meer statushouders op te vangen en daardoor minder asielzoekers te opvangen."

Maar de vrijblijvendheid is er door de spreidingswet nu wel vanaf. In het uiterste geval kan de staatssecretaris gemeenten namelijk dwingen om asielzoekers te huisvesten. "Hij zal natuurlijk altijd eerst in overleg treden en proberen er nog uit te komen, maar daarna vindt een fase plaats waarin dwang toegepast kan worden."

Hoe groot wordt de druk?

De grote vraag is hoe groot de druk op de gemeenten daadwerkelijk gaat worden. Dat zal ook afhangen van de indicatie die gemeenten op 1 februari ontvangen. Hoeveel asielzoekers een stad of dorp moet opvangen wordt onder andere gebaseerd op het inwoneraantal van de gemeente.

Daarnaast wordt er gekeken naar de sociaal-economische draagkracht van een gemeente. Grof gezegd kunnen 'rijkere' gemeenten een opdracht met een hoger aantal asielzoekers verwachten in vergelijking met 'armere' gemeenten.

'Enorme landelijke opgave'

Opvangdienst COA liet eerder al weten dat er per 1 januari 2025 zeker 96.000 opvangplekken voor asielzoekers nodig zijn. De verwachting is dat de landelijke overheid dit aantal overneemt. Na het toepassen van de verdeelsleutel rollen daar de indicaties uit voor de gemeenten.

Maar volgens Cales moet de overheid niet uitgaan van die 96.000 opvangplekken. "Dat is echt een enorme landelijke opgave die nog nooit zo hoog is geweest", benadrukt hij. "De vraag is dan ook wel of de provincies en de gemeenten daarmee een reële opgave krijgen."

Dwang voorkomen

Van die 96.000 opvangplekken zijn er 21.000 gereserveerd voor statushouders, die naar verwachting volgend jaar nog geen woning toegewezen hebben gekregen. Daar ligt ook de sleutel om enthousiasme te houden bij gemeenten, denkt Cales.

"Als je daar nou iets voor verzint en je kunt die 21.000 van die 96.000 afhalen, dan kom je in elk geval in de buurt van een haalbare opgave", zegt de adviseur. "Dat zal denk ik nog meer gemeenten stimuleren om aan de slag te gaan. En het voorkomt dus ook die nare inzet van dwang aan het einde."

Van der Burg: 'Alle gemeenten moeten zich aan de wet houden'

De gemeente Westland heeft in ieder geval al weten dat het zal weigeren om asielzoekers op te nemen vanwege een gebrek aan draagvlak. Staatssecretaris Eric van der Burg van Asiel vindt dat een 'wat rare uitspraak', zegt hij. "De naam van een bestuurder van de gemeente is niet voor niks wethouder. Kortom: je hebt je wel aan de wet te houden."

Van der Burg wil nog niets specifieks tegen de gemeenteraad zeggen. "Alle 342 gemeenten hebben zich uiteraard te houden aan de wet. En dat betekent in eerste instantie dat gemeenten nu in gesprek gaan met hun commissaris van de Koning en kijken of ze er wel uit zullen komen."

Zolang het maar binnen de provincie lukt

Het is nu simpelweg een taak geworden van de gemeenten, benadrukt de staatssecretaris. "Hopelijk komen we er in alle twaalf provincies uit." En als gemeenten blijven weigeren, hangt het volgens hem af wat er in die specifieke gemeente gebeurt.

"Als een aantal gemeenten niet meedoen, maar de provincie er wel uitkomt, dan is dat iets wat kan binnen de wet", legt Van der Burg uit. "Maar als een provincie het totaal niet haalt, omdat een aantal gemeenten 'nee' zeggen, dan kan het zijn dat er druk komt vanuit de commissaris van de Koning en uiteindelijk van de staatssecretaris."

'Echt het uiterste middel'

In dat geval kan het uiteindelijk toch uitkomen op dwang en in dat geval heeft het Rijk de macht om op de stoel van het gemeentebestuur te gaan zitten. Dan mag de staatssecretaris alsnog een azc realiseren binnen die gemeente.

Al is dat volgens adviseur Cales wel echt het uiterste middel. "Dat wil niemand", is zijn overtuiging. "Ik geloof echt dat iedereen vanuit de intentie in het openbaar bestuur het beste wil en deze opgave wil klaren. Maar die opgave moet wel haalbaar zijn."

'Locaties realiseren duurt lang'

De hoop is dat met de spreidingswet de druk op het aanmeldcentrum in Ter Apel afneemt. Vandaag oordeelde de rechter dat het COA het aantal opvangplekken daar moet terugbrengen tot maximaal 2.000. Sinds november verblijven er een paar honderd mensen meer in het aanmeldcentrum.

Maar een directe verlichting dankzij de spreidingswet is er niet, benadrukt Cales. "Het duurt natuurlijk nog een hele tijd voordat deze locaties gerealiseerd zijn. Als je nu een leegstaand kantoorpand hebt wat je kan inzetten, dan moet je dat verbouwen en vertimmeren. Dus daar zit nog wel een paar maanden in. Maar dan kun je rond de zomer wellicht klaar zijn, als je vandaag zou beginnen."