'Alles in het watersysteem is met elkaar verbonden', en 4 andere antwoorden op vragen over waterproblemen in Europa

Zuid-Europa kampt al maanden met grote droogte. In Nederland heeft het ook al een tijdje niet meer geregend, terwijl we juist een extreem nat voorjaar hadden. Voor EenVandaag Vraagt vroegen wij: welke vragen heb jij over waterproblemen in Europa?

Na een nat voorjaar is het nu alweer een paar weken droog in Nederland. Volgens het KNMI blijft dat voorlopig zo. Tot half juni wordt er geen spat regen verwacht. Nog geen reden tot paniek, maar vorige zomers zagen we welke negatieve gevolgen aanhoudende droogte kan hebben.

1. Wat zijn de belangrijkste waterproblemen in Europa?

"Dat hangt nogal af van waar je je in Europa bevindt", zegt hoofdonderzoeker Ecohydrologie bij wateronderzoeksinstituut KWR Ruud Bartholomeus. "Maar vooral in Zuid-Europa zien we steeds extremere periodes van droogte. Afgelopen winter is de watervoorraad nauwelijks aangevuld. Op momenten dat het wél regende, waren er zulke grote piekbuien, dat de bodem al dat water niet kon opnemen. Dat water werd dus al snel weer afgevoerd."

Het is ook belangrijk om te beseffen dat kwantiteit samenhangt met kwaliteit, zegt Bartholomeus. "Als de Nederlandse rivieren steeds minder water afvoeren, dan neemt de concentratie aan stoffen die in het water zitten toe. Het kan dan veel moeite kosten om het water te zuiveren. Of het water kan zo vervuild zijn, dat het niet meer voor elk gebruik benut kan worden."

Universitair hoofddocent waterrecht Herman Kasper Gilissen, werkzaam aan de Universiteit Utrecht, bevestigt dat: "Als er minder water is, dan wordt dat water met dezelfde hoeveelheid rotzooi automatisch smeriger. Of water beschikbaar is, hangt dus niet alleen af van de hoeveelheid, maar ook van de kwaliteit. De Nederlandse Waterwet is daarom zowel gericht op het voorkomen van overstromingen en watertekorten, als op het bereiken van een goede chemische en ecologische kwaliteit van dat water."

2. Zijn er Europese afspraken over de verdeling van het water?

Gilissen: "Er zijn geen afspraken in de zin van 'Duitsland heeft zoveel recht op het water in de Rijn en alle andere landen zoveel'. Ieder land mag gebruikmaken van het water zoals het dat zelf wil. Wel geldt het beginsel van 'goed nabuurschap'. Dat komt erop neer dat de maatregelen die je in eigen land neemt, niet mogen leiden tot aanmerkelijke schade in andere landen."

"Dus Duitsland zou bijvoorbeeld niet vlak voor de grens een grote dam mogen bouwen, waardoor de Rijn niet meer Nederland instroomt. En Duitsland mag - als voorbeeld - ook geen maatregelen nemen waardoor er in Nederland opeens grote overstromingen zouden ontstaan."

"Je zou misschien willen dat landen elkaar niet alleen behoeden voor schade, maar dat ze elkaar ook helpen. Bijvoorbeeld in perioden van watertekorten en wateroverlast", zegt Gilissen. "Maar ik denk dat Nederland niet zo snel water zal exporteren naar drogere landen", zegt hij. "We zullen vooral kennis exporteren, en dat is natuurlijk ook veel waard."

3. Hoe kunnen we regen beter opslaan zodat we het in droge periodes kunnen gebruiken?

Het Nederlandse watersysteem is decennia lang ingericht om te voorkomen dat we last zouden krijgen van te veel water. Bartholomeus legt uit: "Er zijn sloten gegraven en er is drainage aangelegd. Dat leidt ertoe dat water snel wegstroomt via slootjes, terwijl we nu - met alle droge periodes - juist willen dat het water lang wordt vastgehouden in de bodem. We hebben dus een andere aanpak nodig."

"De bedoeling is dat de grondwaterstand structureel omhoog gaat. Dat betekent bijvoorbeeld dat je sloten ondieper moet maken of zelfs moet dempen. Ook in hoger gelegen gebieden. Dat zorgt ervoor dat je het grondwatersysteem in stand houdt, van regenval tot de grondlagen tot een uiteindelijke beek waar het water in uitstroomt."

"Ook bij dit systeem houdt het droge weer helaas invloed op het grondwater", gaat hij verder. "Als het een maand niet regent, dan droogt de bodem alsnog uit en kan de grondwaterstand nog steeds te diep zijn. Toch kunnen met name lager gelegen gebieden profiteren van het regenwater dat is vastgehouden."

Belangrijk om te beseffen is volgens Bartholomeus dat een maatregel die je op de ene plek neemt, zoals water vasthouden met stuwtjes, ook op een andere plek in het systeem effect kan hebben. "Alles in het watersysteem is met elkaar verbonden."

4. Welke maatregelen kunnen we nemen om ons waterbeheer te verbeteren?

"Veel waterproblemen in Europa hangen samen met klimaatverandering en een verandering van weerpatronen", zegt Herman Kasper Gilissen. "Maar in veel gevallen ook met hoe de mens omgaat met water, oftewel: met de maatregelen die we nemen. Dat geldt voor de hoeveelheid water die we tot onze beschikking hebben, maar ook voor de waterkwaliteit."

Om de waterkwaliteit te verbeteren, kunnen we verschillende maatregelen nemen, begint Gilissen. "Je kunt denken aan het aanleggen van groene, ecologische oevers en bufferzones. Daarmee vergroot je de afstand tussen het water en de gebieden die bemest worden, zodat al die meststoffen niet zo gemakkelijk in het water terecht komen. Maar het is nog een beetje onduidelijk of dit wel zo effectief is als we denken. Daarom moeten we ook aan andere maatregelen denken, zoals het uitkopen van grote uitstoters of het stellen van strengere regels over het gebruik van mest en bestrijdingsmiddelen, en dat raakt vooral de landbouw. Maar ja, dat komt hard aan en daar zullen de boeren niet blij mee zijn. En zoals we weten ligt dat politiek ook tamelijk gevoelig."

Wel duidelijk is dat er iets móét veranderen, zegt Gilissen. "Niet alleen voor ons eigen gebruik en voor de natuur, maar ook voor onze economische groei. Dat laatste vergeten mensen vaak, maar als ons water zo vervuild raakt dat het niet meer aan Europese normen voldoet, dan kunnen er straks geen vergunningen voor lozingen van stoffen in het water meer worden verleend. In 2027 komt er een grote afrekening: Europese lidstaten moeten dan allemaal voldoen aan de eisen van de kaderrichtlijn water. Ik kan nu al zeggen: dat gaat niemand halen."

"Er is wel vooruitgang geboekt met het zuiveren van rioolwater, of het voorkomen dat er ongedierte in het water terechtkomt, maar nog steeds zijn er heel veel lozingen van stoffen door landbouw en industrie. Dat beïnvloedt de waterkwaliteit op zo'n manier dat het niet aan de gestelde Europese normen voldoet." In Nederland voldoet maar een klein percentage van het oppervlaktewater aan die eisen, weet Gilissen. "Als we dan toch vergunningen blijven verlenen, dan is het nog maar de vraag of die in stand zullen blijven bij de rechter. Ik denk van niet en dan gaat de boel op slot, net als met de stikstofcrisis."

5. Waarom gebruiken we nog steeds drinkwater om ons toilet door te spoelen?

In plaats van met drinkwater, kunnen we ons toilet ook doorspoelen met regenwater. "In België is dat al vaak verplicht, bij de bouw van nieuwe huizen", weet Gilissen. "In Nederland is het niet verboden, maar is het ook nog niet erg gebruikelijk. In het verleden is het wel eens mis gegaan. Mensen hadden de kraan verkeerd gekoppeld en dus regenwater gedronken. Daar zit een aspect van volksgezondheid aan. Ik verwacht wel dat er in de toekomst steeds meer wordt gekeken naar mogelijke toepassingen van regenwater, ook voor huishoudelijk gebruik, maar het zal nog wel even duren voordat we allemaal onze kleren wassen en het toilet doorspoelen met regenwater."

"Vanuit Europa worden lidstaten wel gestimuleerd om te kijken wat er allemaal mogelijk is met alternatieve bronnen van water, zoals gezuiverd rioolwater. Op 26 juni a.s. wordt er een Europese wet van toepassing over het hergebruik van huishoudelijk afvalwater. Niet elk water kan zomaar als drinkwater gebruikt worden, daarvoor gelden strenge normen, maar goed gezuiverd rioolwater zou prima gebruikt kunnen worden in bijvoorbeeld de landbouw."

Gilissen ziet dat in Nederland niet zo snel op grote schaal gebeuren. "Er wordt zeker wel over nagedacht, maar voorlopig zal het hier vooral nog bij experimenten blijven. Maar als je bijvoorbeeld kijkt naar Malta, Spanje, Zuid-Italië of naar Griekenland; daar is niet veel grondwater, en daar is in de zomer weinig oppervlaktewater. Dan moet je op zoek naar nieuwe bronnen voor water, zoals zeewater of gezuiverd restwater. Zeewater moet je ontzouten. Rioolwater moet je ook zuiveren, maar het fijne is wel dat er een constante toevoer is. Dat blijft wel komen."