'Het is het kabinet van de crises': terugblik op roerig eerste halfjaar kabinet-Rutte IV met politiek commentator Joost Vullings
Het eerste halfjaar zit erop voor kabinet-Rutte IV. Nu politiek Den Haag met zomerreces is, blikt politiek commentator Joost Vullings terug op de periode, die met onder meer de Oekraïne-oorlog, stijgende energieprijzen en stikstofcrisis veelbewogen was.
En het kabinet had al geen voortvarende start. Zo had de formatie veel voeten in de aarde. "Door die lange formatie heeft het zichzelf geen dienst bewezen. Het kabinet liep direct achter de feiten aan en werd letterlijk op een achterstand gezet. En werd vervolgens ingehaald door de werkelijkheid", zegt Joost Vullings.
Stijgende energieprijzen
Al tijdens de formatie, vorig najaar, stegen de energieprijzen. Het vorige kabinet compenseerde die extra kosten gedeeltelijk. "De hoge gas- en energieprijzen werden nog eens extra aangejaagd door de oorlog in Oekraïne, die een maand na de start van het kabinet uitbrak. Huishoudens met de laagste inkomens kregen 800 euro compensatie."
Ook begon de rente op te lopen. Jarenlang was geld lenen 'zo'n beetje gratis' voor de minister van Financiën. "Maar nu niet meer", zegt Vullings. "En dat bij een kabinet dat van plan is tientallen miljarden te lenen voor een klimaat- en stikstoffonds."
Kabinet van de crises
Het kabinet-Rutte IV kun je ook wel 'het kabinet van de crises' noemen, volgens Vullings. Alhoewel er al jarenlang problemen zijn met de opvang van asielzoekers, riep het kabinet het gebrek aan opvangplekken vorige maand uit tot nationale crisis.
Die asielcrisis is aangejaagd door het einde van de coronapandemie en het uitbreken van de oorlog in Oekraïne, zegt de politiek commentator.
Een 'hete' zomer
En dan is er natuurlijk de stikstofcrisis, die al wekenlang tot boerenprotesten leidt. Vullings: "Dit was gepland beleid, het stond al zo in het coalitie-akkoord. Maar het is nu zo gepresenteerd dat de rapen gaar zijn."
"En zie dan de geest maar weer eens in de fles te krijgen. Dat lukt het kabinet tot nu toe in het geheel niet. Ik denk dat het door de boze boeren en het bestuurlijke onvermogen om tot elkaar te komen een hete zomer wordt."
Personeelstekorten
Genoeg problemen dus die om een oplossing vragen. Maar er doemt weer een volgend probleem op, vertelt Joost Vullings.
"Overal zijn personeelstekorten, ook bij de overheid. En je hebt mensen nodig om problemen op te lossen, denk maar aan de Belastingdienst of Defensie." En die zijn er dus nauwelijks.
Rutte-moe
Het is het vierde kabinet dat de naam van Mark Rutte draagt, die volgende maand de langstzittende premier van Nederland is. Maar dat gegeven lijkt ook steeds meer een probleem te worden, zegt Vullings.
"Mensen zijn een beetje Rutte-moe. Bij de oppositie heeft de premier geen krediet meer en dat maakt regeren met een minderheid in de senaat extra lastig. Ook binnen zijn eigen VVD is hij niet meer onaantastbaar, waar een meerderheid op het partijcongres de stikstofplannen van het kabinet naar de prullenmand verwees."
Provinciale Statenverkiezingen
Of politiek Den Haag deze zomer nog een beetje aan uitrusten toekomt, is nog maar de vraag. Want na de zomer moeten de politici zich langzamerhand alweer op de volgende verkiezing voorbereiden.
"In maart volgend jaar zijn de Provinciale Statenverkiezingen. De Statenleden kiezen dan in juni de Eerste Kamer. Het kabinet heeft daar nu al geen meerderheid", zegt Vullings als hij wijst op de huidige problemen voor het zittende kabinet.
Heel wat zetels verliezen
De kans is zelfs groot dat de partijen die nu in het kabinet zitten bij die verkiezingen juist heel wat zetels verliezen, zegt hij. "Zo lang de VVD en het CDA de boeren in hun achterban niet weten te overtuigen van nut en noodzaak van het stikstofbeleid, hebben die partijen een groot probleem."
"Hun kiezers zouden dan zomaar over kunnen stappen naar BBB of een andere partij die tegen de stikstofaanpak van het kabinet is. Of het kabinet dan nog kan aanblijven, wordt dan heel onzeker."
AIVD waarschuwt voor hacks en storingen, want andere landen proberen vaker Nederlandse ICT-systemen binnen te dringen
Bedrijven die ons voorzien van stroom, water en licht zijn doelwit van cyberaanvallen. De AIVD ziet dat andere landen pogingen doen om zich 'in te nestelen' in die zogenoemde vitale sectoren. "We zitten in een veranderende wereld, het wordt grimmiger."
Vroeger waren nationale overheden met name geïnteresseerd in de overheid, weet Bas Dunnebier. Hij is chief science & technology officer bij de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD). "Maar we zien dat ze ook steeds meer geïnteresseerd zijn in kennis bij onderwijsinstellingen, economische spionage bij het bedrijfsleven maar ook bij vitale infrastructuur.
Ontwrichtend
De dienst kijkt naar dreigingen voor de nationale veiligheid. "Dan moet je met name denken, wat wij statelijke actoren noemen, landen: Rusland, China, Noord-Korea, Iran", vertelt Dunnebier over landen die deze vitale sector indringen.
Met die sector wordt stroom, gas, water en internet bedoeld. "Alles waar wij afhankelijk van zijn. Dat wat wij allemaal heel normaal vinden dat het er elke dag is." De AIVD ziet dat landen zich in zo'n bedrijf 'nestelen' om mogelijk te saboteren. Het gevolg is dan dat de stroom en internet uitvallen, of er geen drinkwater meer is.
Stroomstoring in Portugal en Spanje
"Dat is echt heel ontwrichtend voor de samenleving", vertelt Dunnebier. Hij haalt de stroomstoring in Portugal en Spanje aan als voorbeeld van hoe die ontwrichting eruit ziet.
Stoplichten deden het niet meer, telefonie lag plat, er zaten mensen vast in de lift. Toch is het een scenario waar ook wij rekening mee moeten houden, waarschuwt hij. "Dat zou ook in Nederland kunnen gebeuren."
Ieder land, eigen behoeftes
De AIVD richt zich met name op landen. Het kunnen 'theoretisch' gezien ook criminelen zijn, maar die zijn vaak met name uit op geld verdienen, landen hebben heel andere, eigen, belangen. "En die zijn echt de bedreiging voor de nationale veiligheid."
Wat ze willen, verschilt van land tot land, weet Dunnebier. Volgens hem is China met name geïnteresseerd in kennis en kunde, Iran heeft andere behoeftes en Noord-Korea is uit op geldelijk gewin. "Zij proberen bitcoins te stelen om daar uiteindelijk wapens mee te kunnen aanschaffen, of goederen die ze niet kunnen krijgen met hun eigen valuta."
Desinformatie
Rusland zet meer in op het beïnvloeden van onze publieke opinie door bijvoorbeeld het verspreiden van desinformatie, legt hij uit. "Om ons allemaal eigenlijk iets anders te laten geloven dan wat de waarheid is."
Als bekendste voorbeeld noemt Dunnebier wat er gebeurde na de Russische inval in Oekraïne. Er gingen verhalen rond dat het uitgelokt zou zijn door de NAVO. "Dat de Russen eigenlijk een verdedigingsactie deden, dat de NAVO Rusland zou gaan aanvallen, dat Oekraïne rechtmatig onderdeel van Rusland zou zijn."
Laundry bear
Tot dusver is het nog niemand gelukt om echt chaos te creëeren. "Wel zien we dat er voorbereidende handelingen getroffen worden." De dienst ziet dat Rusland zich 'innestelt', zoals ze dat noemen. "Dus ze nemen posities in de vitale sector in, zodat ze het zouden kunnen ontwrichten. En dan kan er mogelijk wel chaos ontstaan."
Afgelopen jaar werd de politie slachtoffer van een hack uitgevoerd door een Russische groep, Laundry Bear. Een groep die nog niet eerder in beeld was gekomen. De reden achter de hack is nooit precies te achterhalen. "Alles wat ik daarover zeg, zou speculatie zijn."
Doelwit
De AIVD trad erover naar buiten. "Omdat het heel belangrijk is dat iedereen zich realiseert dat we elke dag worden aangevallen." Dunnebier ziet dat dit bewustzijn dat we doelwit van zo'n aanval kunnen zijn groeit. Maar het kan beter. "Iedereen kan slachtoffer worden, je moet je IT-systemen echt op orde hebben."
Dat organisaties kwetsbaar zijn, bleek opnieuw in juli toen het Openbaar Ministerie (OM) aankondigde vanwege een 'kwetsbaarheid' alle systemen van het internet te hebben gekoppeld. Naar wat er exact aan de hand is en of er gevoelige data buit is gemaakt, wordt op het moment onderzoek gedaan. Maar de situatie gaat mogelijk nog weken duren.
Openbaar Ministerie
Op de casus van het OM kan en wil Dunnebier niet ingaan. Hij benadrukt niet te weten wat er aan de hand is. Ook niet of het OM te laat een kwetsbaarheid in het systeem gerepareerd heeft. "Dat is speculeren", zegt hij daarover. "Laten we wachten wat de feiten zijn."
In het algemeen is het zo dat alle organisaties zich erop moeten voorbereiden dat ze gehackt kunnen worden, zegt hij. "Als je wordt aangevallen door een buitenlandse mogendheid kan het echt leiden tot een probleem en dus moet je je voorbereiden dat wanneer het gebeurt, je een back up-plan hebt."
Snelle duiding 'riskant'
Volgens het AD zijn er vermoedens dat Russische hackers erachter zitten, maar dit is niet bevestigd. Over de mogelijkheid dat een staat achter de hack zit, wil Dunnebier ook niets kwijt. Hij kan zich voorstellen dat de organisatie informatie heeft die interessant is voor landen als Rusland, China of Iran.
"Maar het kan ook totaal iemand anders zijn." Voordat je weet wie het is, moeten de aanvalsmethoden en kenmerken die daarbij zitten heel specifieke worden bekeken. "Snelle duiding is best wel riskant."
Toenemende vraag
Instellingen die geconfronteerd worden met een hack, vragen vaker om advies van de AIVD. "Dat is ontzettend aan het toenemen", schetst hij. En ook zij die (nog) niet geraakt zijn weten de weg naar de Dienst. "Steeds meer bedrijven, kennisinstellingen, overheden en de vitale sector zien écht dat ze eens aangevallen zouden kunnen worden."
Het gaat dan om vragen hoe ze zich kunnen beschermen en wanneer de AIVD ingeschakeld kan worden. Het bewustzijn is gegroeid door publiekscampagnes, maar ook door hacks die plaatsvinden. "Steeds meer organisaties die geraakt worden, treden openlijk naar buiten en zeggen: wij zijn geraakt, we hebben een grote cyberaanval gehad. Leer er alsjeblieft van, collega's."
Meer aanvallen
Terug naar de vraag of we voorbereid zijn op de dag dat er een schakel uit de vitale infrastructuur - de energievoorziening, water of internet - uitvalt. "Ik denk wel dat we in Nederland, met alle luxe die we hier hebben, bewuster moeten zijn dat het het ook op een dag niet zou kunnen doen."
Het is moeilijk te zeggen waar we ons exact op moeten voorbereiden. Wat de AIVD in ieder geval ziet is dat er meer cyberaanvallen zijn. "De wereld is onrustiger", vertelt Dunnebier. "We zien echt meer aanvallen, meer activiteiten van ook steeds meer landen." Tegelijkertijd zorgt dat ook voor meer bewustzijn.
Updaten en patchen
Die statelijke actoren komen binnen door gebruik te maken van kwetsbaarheden in software. Mensen denken vaak dat het heel complex is, dat is niet zo. "Landen gebruiken eerst de kwetsbaarheden die gewoon heel bekend zijn en gemakkelijk te gebruiken zijn." Niet voor niets pleit de AIVD ervoor om de 'basis hygiëne', zoals Dunnebier het noemt, op orde te hebben.
"Zorg dat je update, zorg dat je patcht, dat je systemen op orde zijn", stelt Dunnebier. Met patchen wordt bedoeld dat je kwetsbare punten in je computersysteem op tijd repareert. "Eigenlijk worden er pleisters geplakt zodat de software weer helemaal klopt." Dat gebeurt steeds beter. "Maar het kan ook nóg beter", benadrukt hij.
'Het wordt grimmiger'
Waar cyber eerder iets van de experts was, ziet Dunnebier dat het meer van 'iedereen' wordt. "Maar we zien ook nog wel dat partijen soms een kosten-baten-afweging maken en niet meteen repareren", stelt hij. "Dat is ook een eigen keus." Er komt mogelijk Europese wetgeving die ervoor zorgt dat bestuurders dan aansprakelijk kunnen worden gesteld.
"Ik had gehoopt dat het niet nodig was", zegt hij. "Ik hoop dat mensen zich intrinsiek goed willen beschermen, zoals je ook je huis goed afsluit als je 's ochtends weggaat." Eenvoudiger zal de toekomst niet zijn. "We zitten in een veranderende wereld, het wordt grimmiger. De komende jaren wordt het niet makkelijker."