Sterfte onder fabrieksarbeiders Tata Steel blijkt 1,5 keer zo hoog als landelijk gemiddelde: 'Topje van de ijsberg'

Werknemers van Tata Steel hebben een anderhalf keer hogere kans om tijdens hun loopbaan te overlijden dan mannen van dezelfde leeftijd in de rest van Nederland. Dat stelt EenVandaag vast op basis van eigen onderzoek. "Het gaat om echt veel mensen."

Tussen 1975 en 2010 zijn in totaal bijna 2.400 medewerkers van Tata Steel voor hun 65ste overleden. Vergeleken met het landelijk sterftecijfer onder mannen tot die leeftijd betekent dat een oversterfte van 46 procent.

Gezondheidsrisico's

Het is al langer bekend dat de uitstoot van schadelijke stoffen door Tata Steel gezondheidsrisico's oplevert voor omwonenden van de staalfabriek in IJmuiden. Rapporten van het RIVM en de GGD lieten jaren geleden al zien dat mensen in omliggende dorpen als Wijk aan Zee en Beverwijk een groter risico lopen om bepaalde ziektes te krijgen of korter te leven.

Hoe zit dat met de mensen die in de staalfabriek werken? Zij bevinden zich bijna iedere dag nog dichter bij de bron van de uitstoot en worden daardoor mogelijk blootgesteld aan schadelijke stoffen als ultrafijnstof, zware metalen en kankerverwekkende polycyclische aromatische koolwaterstoffen, de zogeheten PAK's.

Personeelsblad

Om te kijken hoeveel werknemers van Tata Steel zijn overleden, zijn we in de archieven van de bibliotheek van het Hoogovensmuseum en het Noord-Hollands Archief gedoken. Daar liggen namelijk exemplaren opgeslagen van het personeelsblad De Grijper en de opvolgers Hoogovens Staal, Focus IJmuiden en Over Staal.

We hebben de duizenden overlijdensberichten bekeken die de afgelopen decennia in de bedrijfskrant zijn geplaatst. Daarbij valt meteen op dat mannen zwaar oververtegenwoordigd zijn. Het onderzoek richt zich daarom alleen op hen. Bovendien is alleen gekeken naar medewerkers tot 65 jaar, omdat mensen na hun pensionering makkelijker buiten beeld kunnen raken bij het bedrijf en het personeelsblad.

Anderhalf keer zo hoog

In 1975 werkten er ruim 22.800 mannen bij de toenmalige Hoogovens. Vele fusies en reorganisaties later waren er in 2010 nog zo'n 9.000 mannen in dienst bij wat inmiddels Tata Steel is geworden. In die tussenliggende periode zijn zeker 2.388 mannelijke medewerkers van het staalbedrijf voor hun pensionering overleden.

Dat terwijl op basis van de Nederlandse sterftecijfers van statistiekbureau CBS je zou 'mogen verwachten' dat tussen 1975 en 2010 - omgerekend naar de omvang van het bedrijf door de jaren heen - 1.635 mannelijke werknemers zouden zijn overleden. In werkelijkheid is het sterftecijfer onder arbeiders van Tata Steel dus bijna anderhalf keer zo hoog.

Doodsoorzaken

Waar zijn deze mannen aan overleden? De duizenden 'in memoriam'-berichten in de bedrijfskrant die zijn onderzocht geven een uitgebreid beeld van het aantal Tata Steel-werknemers dat tijdens hun diensttijd is gestorven en waaraan ze zijn overleden.

In veruit de meeste berichten wordt de leeftijd van de overleden arbeider genoemd, net als hoeveel jaar ze bij het bedrijf hebben gewerkt en op welke plek in de staalfabriek. In de helft van de berichten is ook de oorzaak van het overlijden beschreven. Soms gebeurt dat letterlijk, maar vaak in bedekte termen als 'lang gevochten', 'de door ieder gevreesde ziekte', 'weggerukt tijdens het werk' en 'oneerlijke strijd'.

Vaak lang in dienst

Van de berichten waaruit de doodsoorzaak kan worden afgeleid, gaat het in tweederde van de gevallen (67 procent) om een ongeneeslijke ziekte. Bij een kwart (22 procent) gaat het om onwel worden tijdens het werk. Op grote afstand volgen verkeersongevallen (4 procent), kort ziekbed (3 procent) en bedrijfsongevallen (1 procent).

Bijna duizend van de onderzochte overlijdensberichten bevatten ook informatie over het aantal dienstjaren. Daaruit blijkt wel hoe trouw veel werknemers waren: ruim 60 procent werkte bij hun overlijden al 20 tot 40 jaar bij het bedrijf. In ruim 6 op de 10 sterfgevallen ging het dan ook om een 55-plusser.

'Behoorlijke getallen'

Dat laatste is belangrijk om te weten, benadrukt hoogleraar preventieve geneeskunde aan de Universiteit Maastricht Onno van Schayck. "Het aantal gewerkte dienstjaren is relevant, want dat zegt echt iets over de langdurige blootstelling aan bepaalde schadelijke stoffen. En die blootstelling leidt uiteindelijk tot ontstekingsprocessen in de longen."

Maar dat gebeurt niet van het ene op het andere moment. "Als je voortdurend bent blootgesteld, ontstaat een ontsteking die kan leiden tot COPD, hart- en vaatziekten en diverse soorten kanker. Daarom zie je de overlijdenspiek bij de oudere generatie werknemers", legt hij uit. "Dit zijn wel echt behoorlijke getallen. Dit gaat niet over een paar mensen, dit gaat echt om veel mensen."

Veroorzaakt door roken?

Als het gaat om overleden Tata Steel-medewerkers wordt er vaak op gewezen dat veel arbeiders tot hun dood rookten of in het verleden veel hadden gerookt. Maar de oversterfte kan volgens Anton Kunst, hoogleraar sociale epidemiologie aan het Universitair Medisch Centrum in Amsterdam, maar deels aan roken worden toegeschreven.

Kunst doet al tientallen jaren onderzoek naar rookgedrag in relatie tot de sociaal-economische status. "Er wordt helaas meer gerookt bij mensen die handarbeid verrichten en mensen die relatief laaggeschoold zijn dan onder mensen met zogenaamde witteboorden-banen", weet hij.

Alsnog oversterfte

"Onderzoek in diverse Europese landen naar sterfte als gevolg van leefsituatie en leefstijl, waaronder roken, leidt in de sociaal-economische klasse van fabrieksarbeiders internationaal tot een oversterfte van 15 à 20 procent ten opzichte van het landelijk gemiddelde", legt hij uit.

Als je rekening houdt met de dodelijke gevolgen van roken onder werknemers van Tata Steel, is onder arbeiders van de staalfabriek nog steeds sprake van ongeveer 25 procent procent oversterfte, stelt de hoogleraar.

Incompleet beeld

Richting 2010 is er een daling te zien in het aantal overleden medewerkers. In die jaren begint Tata Steel werkzaamheden in het onderhoud, reiniging en transport uit te besteden aan externe bedrijven. Het gaat om ongeveer 3.000 mensen die op het terrein van de staalfabriek werken, maar dus niet op de loonlijst van Tata Steel staan.

"Tata Steel zou snel kunnen zeggen: 'We zien dat het in de statistieken veel beter gaat op dit moment, dus eigenlijk is het een probleem van het verleden.' Maar ik denk dat een belangrijk deel van de kwetsbare mensen nu niet meer in de cijfers zitten", zegt Van Schayck daarover. Er is daardoor sprake van een incompleet beeld.

Na 65ste overleden

"Het is vrij recent duidelijk geworden dat tussen 2015 en 2022 bij Tata Steel een toename van bijna 60 procent is geweest in de emissie van PAK's", voegt hij daaraan toe. De uitstoot van deze kankerverwekkende stoffen toont volgens hem aan dat het het zeker geen probleem uit het verleden is. Hoogleraar Kunst denkt zelfs dat de cijfers slechts het 'topje van de ijsberg' zijn.

"Het is aannemelijk dat veel werknemers ook een beroepsgerelateerde ziekte hebben ontwikkeld tijdens hun werk - aandoeningen aan het hart, luchtwegen en gewrichten of kanker - maar er niet aan zijn overleden", zegt hij. "En je kunt er zeker van zijn dat ook veel mensen na hun 65ste alsnog zijn overleden aan de gevolgen van de omstandigheden waar ze tijdens hun werkend leven aan zijn blootgesteld."

Ernstige zaak

Volgens Kunst is de berekende oversterfte bij Tata Steel een bevestiging van eerder onderzoek naar werknemers van staalfabrieken in Engeland, Italië en Spanje. Daar werd eerder een oversterfte van 50 procent vastgesteld. "En Nederland is dus kennelijk geen uitzondering. Het gaat tenslotte om dezelfde blootstelling."

Van Schayck noemt de oversterfte een ernstige zaak. "Ik ben geen politicus en geen jurist, maar als wetenschapper zeg ik dat het bedrijf dit wel ter harte moet nemen", zegt hij. "Je kunt niet op deze manier met je werknemers omgaan, vind ik. In morele zin betekent goed werkgeverschap ook dat je veilig omgaat met je werknemers."

'Echt werken aan gezondheid'

Nu er wordt nagedacht over vergroening van Tata Steel moet het volgens hem niet alleen gaan over het verminderen van de schadelijke uitstoot uit de staalfabriek. "Er moet ook echt gewerkt worden aan de gezondheid van de omgeving en de gezondheid van de werknemers", benadrukt de hoogleraar.

"Als je kijkt naar hoeveel moeite jullie hebben moeten doen om deze cijfers boven water te krijgen, dat is eigenlijk niet jullie taak", zegt Van Schayck tot slot. "Dit moet natuurlijk gewoon door controlerende instanties en door vergunningverleners gebeuren."

Wat zegt Tata Steel?

EenVandaag heeft Tata Steel de uitkomsten van het onderzoek enkele dagen voor publicatie voorgelegd. We hebben gevraagd of Tata Steel zelf gegevens bijhoudt over werknemers die tijdens hun dienstverband zijn overleden, of dat het bedrijf hierover een terugkoppeling krijgt van de (interne of externe) bedrijfsartsen. Ook is gevraagd of Tata Steel er zicht op heeft dat onder werknemers een hogere sterfte is dan het landelijk gemiddelde.

Het bedrijf laat in een reactie weten: "Onze mensen zijn de spil waarop Tata Steel draait. De gezondheid van iedereen, inclusief onze mensen, gaat ons vanzelfsprekend zeer aan het hart." Een woordvoerder heeft EenVandaag een aantal wedervragen gesteld over het onderzoek, die vragen zijn door ons beantwoord. Het bedrijf blijft van mening dat ze niet inhoudelijk kunnen reageren omdat ze onvoldoende informatie hebben. In een persbericht stelt Tata Steel inmiddels wel dat het 'beeld' dat werknemers nu in de huidige situatie, anderhalf keer hogere kans hebben om te overlijden 'onjuist' is.