Salafisme in Nederland

Hoe moeten we omgaan met salafisme, wat is het verband tussen salafisme en terrorisme, en wat is eigenlijk de aantrekkingskracht van het salafisme? Jan Jaap de Ruiter, Roel Meijer, Maarten Zeegers en Dennis Honing over salafisme.

“De beste mensen zijn mijn generatie, dan die hen opvolgen en daarna die hen opvolgen.” Het is een citaat uit de overlevering, aan Mohammed toegeschreven, die latere generaties moslims die op zoek zijn naar een zuivere beleving van hun godsdienst aanzet tot een strikte naleving van de voorschriften uit de tijd van hun profeet en zijn opvolgers. Door de eeuwen heen refereren verschillende islamitische geleerden als Ahmad ibn Hanbal, Ibn Taymiyyah, Ibn al-Qayyim  en later Mohammed ibn Abd-al-Wahhab aan de oorspronkelijke tradities. 

Met name Abd al-Wahhab staat een radicale zuivering van de islam voor. Het vereren van heiligen ziet hij als afgodendienst en ‘nieuwlichterij’. Stromingen als het sjiisme zijn naar zijn idee ver afgedreven van de oorspronkelijke islam. Het focuspunt moet de islam van de eerste generaties, van de salafiyyah, worden. De aantrekkingskracht van de ‘oorspronkelijke islam’ of wat daaronder verstaan wordt, neemt in de twintigste eeuw aan kracht toe, met name in de Golfstaten. Activistische salafisten eisen een compromisloze terugkeer naar de sharia, de islamitische wetgeving. Muziek, poëzie, maar ook zelfstandig nadenken wordt door de meeste salafistische groeperingen afgewezen.

Sinds de jaren 70 zetten landen in de Golfregio, met name Saoedi-Arabië, zich in voor het verspreiden van het salafisme in de westerse wereld. Sinds de jaren 80 gebeurt dat ook in Nederland: lesmateriaal wordt verspreid in moskeeën en onderwijs- en welzijnsstichtingen. De boodschap van afwijzing van westerse waarden wordt als onverdraagzaam beschouwd. Gaandeweg groeit het aantal salafisten, mede door de opkomst van radicale predikers op internet, tot zo’n 30.000 volgelingen in 2007. Ook het aantal moskeeën en instellingen die onder invloed van het salafisme staan, blijft stijgen. 

Het salafisme bestaat volgens sommige onderzoekers uit drie stromingen: a-politieke, activistische en jihadistische salafisten. De a-politieke salafisten zouden zich puur richten op het prediken van het geloof en op de manier waarop ze hun eigen religieuze leven leiden. Politiek leidt mensen af van de islam, vinden ze. Ze zonderen zich af van niet-moslims. De politieke salafisten zouden zich wel mengen in het politieke debat om ook daar hun boodschap te verspreiden. Ook richten ze politieke partijen op.

Het jihadi-salafisme is extreem: het verkettert andersgelovigen en keurt geweld goed. Een voorbeeld hiervan is terreurbeweging al-Qaeda of Mohammed B., de moordenaar van Theo van Gogh. Salafisten zeggen echter zelf vaak dat ze met deze driedeling niets hebben. Zij zien zichzelf als dé representant van de ware, zuivere, pure islam en daarmee is voor hen de kous af.

Als in 2011 de burgeroorlog in Syrië uitbreekt zijn het vooral de salafisten die de daad bij het woord voegen en afreizen naar het strijdtoneel. In Nederland zijn sindsdien verschillende salafisten actief als ronselaars voor de strijd in Syrië, Irak, maar bijvoorbeeld ook Jemen. Een aantal van deze ‘Syriëgangers’ komt om in de strijd, een aantal is nog altijd actief in het Midden-Oosten en een aantal is naar Nederland teruggekeerd. Met name de groep terugkeerders baart de Nederlandse overheid grote zorgen.

De dreiging die uitgaat van het salafisme is dusdanig dat er binnen de Nederlandse politiek stemmen opgaan om het salafisme te verbieden. Een meerderheid van de Tweede Kamer wilde eind vorig jaar het OM laten onderzoeken of een verbod op salafistische organisaties mogelijk is. 

Hoe moeten we omgaan met salafisme, wat is het verband tussen salafisme en terrorisme, en wat is eigenlijk de aantrekkingskracht van het salafisme? We vroegen het arabist Jan Jaap de Ruiter, Midden-Oosten deskundige Roel Meijer, journalist en schrijver van het boek Ik was een van hen: Drie jaar undercover onder moslims Maarten Zeegers en voormalig salafist Dennis Honing.

Moeten we salafisme verbieden?

Jan Jaap de Ruiter: “Ik vind dat salafisme niet verboden moet worden en dat onze samenleving krachtig genoeg is om een stroming als salafisme in huis te kunnen hebben. Maar dat gezegd hebbende, vind ik ook dat we salafisme goed in de gaten moeten houden. Omdat het salafisme een vorm van de islam is die heel dicht aanschurkt tegen het jihadisme. En jihadisme is wat mij betreft een vorm van de islam waarvan de belijders beweren dat ze hun doelen met geweld kunnen bereiken.”

Roel Meijer: “Het lijkt me geen goed idee om het te verbieden. Als je het gaat verbieden, wordt het alleen nog spannender. De enige manier om het te ontkrachten is om te laten zien dat salafisme voor losers is. Een hele hoop mensen zijn misschien oprecht gelovig, maar ze sluiten zichzelf af van de rest van de maatschappij. Daarom vind ik het zo tragisch, je bent al uitgesloten en als je het salafisme gaat aanhangen dan komen ze nog in een grotere isolatie. En als je als samenleving die ideologie helemaal uit de weg gaat, dan sluit je die mensen helemaal uit. Dus dat lijkt me geen goed idee. Je zou het kunnen ontmantelen door het te ondermijnen. Dit is een sektarische groep die zich uiteindelijk probeert te isoleren en in een moderne maatschappij werkt dat averechts.”

Dennis Honing: “Dat is een lastig vraagstuk, omdat er bepaalde substromingen zijn die zich conformeren aan de wet. Je hebt een stroming, die conformeert zich aan de Nederlandse wet en die vindt het intimideren of het beledigen van Nederlanders of bepaalde dingen van de cultuur, uit den boze. Maar, ze steunen wel Saudi-Arabië, ze steunen wel een dictatuur. Dus dat is voor de staatsveiligheid prima, maar moreel wat minder. Maar dan moeten we als Nederland eerst zelf de relatie met Saudi-Arabië veranderen, dan kunnen we die stroming pas moreel afkeuren. Dan heb je een groep, die eigenlijk een beetje antiwesters is, maar ze doen niks in de praktijk. Die nodigen wel een homofobe imam uit. En in deze groep zijn wat verschuivingen geweest. Dat eentje toch de jihad ging aanhangen, dus daar moet je zicht op krijgen, maar dat is niet makkelijk. En dan heb je een groep en die gaat naar Syrië. Die kun je gewoon vervolgen; voor haat zaaien, ronselen, noem maar op.

Maar, ik vergelijk die middelste groep met kanker, die is sluimerend. Je moet altijd naar het sluimerende kijken, dat is het meest gevaarlijke."

Maarten Zeegers: “Salafisme is een realiteit denk ik, en een geloofsstroming binnen de islam. Sterk vergelijkbaar met het protestantisme in het christendom. En ik ben van mening dat we moeten omgaan met geloofsstromingen zoals we in Nederland altijd omgaan met geloofsstromingen, dat wil zeggen dat we vrijheid van religie hebben en die moeten we respecteren. Je kunt vinden van salafisme wat je wil en salafisme is in zichzelf natuurlijk heel erg divers dus daar een uitspraak over doen is al heel moeilijk. Maar het probleem dat sommige mensen zien in salafisme is dat het anti-integratief zou zijn. Als dat zo zou zijn, dan is dat nog steeds een keuze van mensen om binnen een eigen groep te leven. Dat is niet iets dat strafbaar is volgens de Nederlandse wet. Dat zou het ook niet moeten zijn. Ik snap die overweging wel en iedereen constateert dat er spanningen zijn ontstaan in de samenleving tussen bevolkingsgroepen en religies. Die spanningen, die zijn er en die zijn écht. Dus daar mag ook best over gediscussieerd worden. Alleen ik denk dat die waarden die wij als samenleving onderhouden, waaronder vrijheid van religie en vrijheid van vereniging, dat ze die vooral niet moeten aantasten.

Ik denk dat door dit met repressiviteit te onderdrukken, door een geloofsstroming te verbieden, dat je eigenlijk indirect je eigen liberale samenleving om zeep helpt.

Wat hebben salafisme en jihadisme met elkaar te maken?

Jan Jaap de Ruiter: “Ideologisch zou je bijna kunnen zeggen dat ze één op één zijn, het zit heel dicht op elkaar, maar in de uitwerking is het anders. Tegelijkertijd geef ik ook onmiddellijk toe dat er niet achter elke salafist een jihadist zit. Je hebt echt hele vrome salafisten die keurig netjes conform een heleboel regels proberen te leven en gewoon hun stinkende best doen. Maar we weten natuurlijk ook uit ervaring dat heel veel jihadgangers die richting Syrië gingen, dat die toch vaak in salafistische kringen zaten. Dus ik zou ze als overheid dondersgoed in de gaten houden.”

Roel Meijer: “Dat is natuurlijk de hamvraag. Heel veel mensen, zoals Afshin Ellian, die zeggen dat het allemaal een pot nat is. Want als je je gaat afzonderen en jezelf als superieur ziet, dan is er nog maar een stap naar het gebruiken van geweld. Dat is natuurlijk niet zo. Het ligt wel voor het oprapen, dus iedereen kan heel snel radicaliseren. Maar er zijn natuurlijk mensen die wel oprecht proberen de islam te volgen. Maar de stap van salafisme naar terrorisme is niet heel groot.”

“De intellectuele uitdaging van salafisme is heel erg gering, het heeft geen enkele filosofische onderbouwing en biedt geen intellectuele uitdaging. Er zijn zoveel interessantere denkrichtingen binnen de islam, met name die liberale stromingen. Je hoeft er helemaal niet ver voor te zoeken. Binnen de islam heb je allerlei tradities gehad in het verleden die veel rationeler zijn. Het salafisme is anti-rationeel. Letterlijk, omdat ze letterlijk die koran overnemen: je moet er verder niet over nadenken, je moet alleen de koran volgen, ongeacht de consequenties. Binnen de islam zijn er in het verleden natuurlijk heel veel stromingen geweest - anders was het nooit zo’n belangrijke cultuur geworden en had het niet zoveel machtige rijken voortgebracht - waarin de politiek veel gematigder, pragmatischer en veel rationeler was dan deze stroming die vroeger een kleine, extremistische stroming was die nooit ergens poot aan de grond kreeg.

De denkfout die salafisten maken is dat ze denken: we gaan terug naar de originele islam. Maar dat is dus niet zo.

Het is in feite een soort extreme vorm van nationalisme. IS is geen kalifaat, het is gewoon een moderne natiestaat, met alle problemen van uitsluiting, controle, discipline, en dergelijke die gepaard gaan met de opbouw van een natiestaat. De Marokkaanse jongetjes hebben de brutaliteit van Marokkanen en Nederlanders en opeens kom je in zo’n totalitaire staat terecht. Je bent geen individu meer, je kan geen eigen beslissingen nemen, je wordt gecontroleerd en je bent volledig onderworpen aan een systeem dat in de naam van de islam opereert, maar totaal niets met de originele islam te maken heeft. En zeker niets met de oude islamitische rijken. De islam is multi-interpretabel. Er is niet één waarheid. Die claim van de salafisten die zeggen: ‘wij kennen de waarheid en dat is een transparante waarheid die uit de koran spreekt’, is natuurlijk volkomen absurd, want alles is gebaseerd op menselijke interpretatie. Als je daar al in meegaat, dan heb je dus al heel slecht onderwijs gehad om te beginnen.”

Maarten Zeegers: “Salafisme is ontzettend divers. Je hebt stromingen die heel erg focussen op de jihad, maar er zijn ook stromingen binnen het salafisme die er juist heel erg op hameren dat jongens vooral niet moeten gaan. En die maken toch de meerderheid uit. Je hebt salafisten die verbonden zijn aan het Saudische koningshuis en je hebt salafisten die daarmee overhoop liggen. Dus die link kun je gewoon niet leggen.

Extremisme of radicalisme, of hoe je het ook wil noemen, is toch vooral het karakter van mensen zelf en niet zozeer toe te schrijven aan een bepaalde ideologie.

Ik ken wel een aantal van die jongens die vroeger bijvoorbeeld heel extreemrechts waren en na hun bekering komen ze dan ook in een extremistische variant terecht. Niet omdat de religie hen dat oplegt, maar gewoon omdat zij van karakter zo zijn. Heel veel van jongens die op jihad zijn gegaan in Syrië, die hebben vaak ook een gewelddadig verleden. Dus ze hebben al een gewelddadig karakter en ze gaan ook geweld opzoeken. Tuurlijk heb je het concept van jihad binnen de islam, maar dat is niet voorbehouden aan salafisme alleen. Dat plegen van aanslagen, ik zie dat toch veel meer in een politieke context nu. Het westen is in oorlog met IS en die aanslagen komen daaruit voort, je kunt niet zeggen dat salafisme daar de schuld van is. Het is een politiek ideaal wat mensen nastreven.”

Past salafisme in een westerse, seculiere samenleving?

Jan Jaap de Ruiter: “In onze samenleving past vrijwel iedereen, als ze zich maar houden aan de wet en geen geweld gebruiken. Een salafist houdt er wel bepaalde meningen op na als het gaat om de positie van de vrouw, de democratie als bestuursvorm of homoseksualiteit. Salafisten beschouwen vrouwen als niet gelijkwaardig aan een man en dat heeft als gevolg dat – vanuit mijn perspectief – de vrijheid van de salafistische vrouw nogal beperkt is, om niet te zeggen zeer beperkt.

Onze samenleving kan dat op de een of andere manier wel aan. Zolang ze niets strafbaars doen, en daar moet de overheid voor zorgen door het goed in de gaten te houden, dan kan onze samenleving dat wel aan."

Roel Meijer: “De manier waarop salafisten zich gedragen werkt enorm provocerend, maar in Nederland moet je dat tolereren natuurlijk omdat we al heel lang een tolerante traditie hebben. Het probleem is dat we inmiddels heel slecht omgaan met religie omdat we eigenlijk helemaal niet meer religieus zijn. Maar aan de andere kant kunnen die salafisten zich uiteindelijk wel aanpassen. Juist omdat ze geen politieke ideeën hebben, kunnen ze die wel overnemen op een gegeven moment, en veel flexibeler worden. Dus ik denk dat ze uiteindelijk een plek kunnen vinden in deze samenleving.”

Dennis Honing: “Wij leven in een samenleving die gebaseerd is op humanisten, op filosofen. Die hebben allemaal gepoept, scheten gelaten en zijn allemaal doodgegaan. Die kunnen relativeren en dat houdt je dynamisch. Maar salafisten geloven in een heilige tekst van God. Ze willen die goddelijke tekst zo letterlijk mogelijk interpreteren, met het kortste lijntje. En dat zal je altijd houden. In de hele islamitische wereld zie je dat terug, maar het christendom heeft ook hele letterlijke interpretaties natuurlijk. En je hoopt maar dat het secularisme zijn rol kan spelen. De SGP bijvoorbeeld, dat is eigenlijk een overblijfsel van een christendom dat heel vervelend was; een heel racistische, dominante, elitaire groep christenen. Ik hoop dat salafisme ook zijn SGP-achtige rust gaat vinden. Mijn vader zei vroeger, hij komt uit de jaren 40 en 50: ‘in mijn tijd zag je nog heren met een hoed’. En dat zie je niet meer, zo zullen onze kleinkinderen misschien zeggen: ‘wij hadden een buurvrouw met een hoofddoekje’. Dat gaat op een gegeven moment zo, zo werken samenlevingen.”

Maarten Zeegers: “We moeten elkaar vooral niet voorliegen. 

Het salafisme met hun opvatting over bijvoorbeeld de rol van de vrouw, dat is orthodox en die komt niet overeen met de opvattingen die ik erover heb.

Dat is duidelijk, daar hoeven we verder niet omheen te draaien. Maar, wij als seculiere, liberale samenleving geven in de eerste plaats vrijheid aan mensen om te geloven wat ze willen, zolang dat niet de wet overtreedt. Als jij niet wil dat vrouwen werken, ze moeten in de keuken staan en ze moeten kinderen krijgen; dat is een visie die niet gedragen wordt door de meerderheid in de Nederlandse maatschappij. Maar die visie is niet strafbaar. Dus zolang er geen sprake is van dwang of geweld, zal je als liberale samenleving toch moet accepteren dat deze stemmen er zijn.”

Wat is de aantrekkingskracht van salafisme?

Jan Jaap de Ruiter: “Zwart-wit perspectieven zijn altijd interessant voor met name jonge mensen. Het is helder, zo is het en niet anders. Geen geschipper. En als je dan het maatschappelijk klimaat bekijkt, hoe men over moslims en islam in het algemeen denkt, dan is dat natuurlijk best wel negatief. De positieve geluiden dringen nauwelijks door. Dus dan is het op de een of andere manier wel prettig, je kunt je ook een beetje wentelen in je slachtofferschap.”

Roel Meijer: “Een van de redenen waarom het salafisme in Nederland zo’n aanhang heeft, vooral onder Marokkaanse jongeren, is juist omdat het spannend en iets anders is. Ik vergelijk het altijd met een jongere die in een Formule 1 auto wordt gezet, en in tegenstelling tot Max Verstappen weet hij niet hoe hij ermee om moet gaan.

Het ene moment wordt je gediscrimineerd en ben je sociaal en economisch marginaal, het andere moment ben je opeens superieur en wordt je beloofd dat je aan de goede kant staat, dat je toekomst hebt. Dat wat er ook gebeurt je ook nog een leven na de dood hebt.

Dat je eigenlijk superieur bent aan die andere maatschappij die uit ongelovigen bestaat die uiteindelijk naar de hel gaan. Dat is volgens mij een enorme aantrekkingskracht van het salafisme als ideologie.”

Dennis Honing: “We leven in een land waarvan er in de wereld bekend is dat je wiet mag roken, dat je als homo hand in hand kunt lopen in Amsterdam, dat je als homo mekaar kunt zoenen. Punkers, rockers, getatoeëerden, moeders zonder vaders, kinderen van de spermabank: helemaal prima, iedereen mag het zelf weten. Een grote middelvinger naar de buurman die dat helemaal niet leuk vindt, die heeft pech in ons land. Dan heb je moslims en heel lang is hen geleerd: aanpassen, baard weg, lief doen, westers doen. Aan de ene kant is dat logisch, bijvoorbeeld zie je vrouw als gelijke: dat is een heel normaal appel. Maar er wordt heel erg moeilijk gedaan over baarden en hoofddoeken bijvoorbeeld. En de aantrekkingskracht van salafisme is dat salafisme daar heel erg schijt aan heeft. Heel erg radicale schijt aan zo’n emancipatie- en integratievraagstukken. Het salafisme zegt eigenlijk: ‘wees gewoon maar die punker of die homo, doe gewoon je ding’. Eigenlijk vrij Nederlands, het is een beetje een weerstandsbeweging. Gewoon: ‘fuck die ingetogen vader van me, met z’n pantalonnetje en z’n geschoren kin, die dertig jaar in een fabriek heeft lopen werken. Ik ga gewoon lekker m’n ding doen, m’n jurk aan en m’n baard laten staan.’ Vrij Nederlands dus. Alleen is het een subcultuur die ook leidt tot groepen die geweld gebruiken, die zichzelf gaan opblazen.

Ik vond zelf het compromisloze heel gaaf. Zo begint het dan. Het was niet eens een theologische overweging, het was gewoon een rationele beslissing.

Ik dacht: nou die gasten hebben lak, die durven gewoon te doen wat ze willen, op het religieuze gebied. Zo is het voor mij begonnen, dat zijn de eerste stappen.”

Maarten Zeegers: “Ik denk dat het toch komt omdat er soms een politieke component in zit. Jongeren voelen zich in een bepaalde mate vervreemd van de Nederlandse samenleving, om wat voor reden dan ook: segregatie, sociale en economische achterstand, niet het idee hebben dat ze gelijke kansen hebben.

En als je dan een identiteit wil vormen, dan is salafisme denk ik een goed vehikel om deze ontevredenheid een stem te geven.

Je ziet deze mensen in traditionele gewaden, op een bepaalde manier hun snor wegscheren; ze zetten zich daarmee ook af tegen de samenleving in het geheel, dat is natuurlijk een belangrijk component. En, dat is denk ik ook een heel belangrijk punt, ze zetten zich af tegen hun eigen ouders. Omdat ik vind dat de opkomst van het salafisme natuurlijk ook gezien moet worden als een soort generatiekloof. Die oudere mensen hebben hier lang gewerkt, hebben een pensioen en die genieten daarvan. Ze hebben gedaan wat ze wilden doen en die zijn tevreden. Terwijl die kinderen die hier zijn opgegroeid, en hun kleinkinderen, niet het idee hebben dat zij gelijk worden behandeld. Dus die kloof tussen die eerste en tweede/derde generatie groeit. Die eerste generatie hangt de traditionele islam aan en de nieuwe generatie kiest dan toch vaak voor het salafisme.”