Een Joodse vrouw die zegt te zijn 'gered' door een van de grootste misdadigers van de Tweede Wereldoorlog: Adolf Eichmann. Ze zou daardoor deportatie naar een van de vernietigingskampen hebben ontlopen.

80 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog komen nog altijd nieuwe verhalen aan het licht. De meer dan 30 jaar oude getuigenissen van de Rotterdamse Catharina Frank (1917-2003), die op video werden vastgelegd, zijn onlangs herontdekt en zorgen nu voor debat onder historici.

'Hij heeft mijn leven gered'

Schrijver Frank Krake wist niet wat hij zag, toen hij Catharina's verhaal bekeek in het Holocaust-herinneringscentrum Yad Vashem in Jeruzalem. "Hij heeft mijn leven gered", begint ze op een van de opnames, die halverwege de jaren 90 werden gemaakt in het kader van getuigenissen van slachtoffers van de jodenvervolging.

"Het is gek om te zeggen, maar ik denk dat ik de enige ter wereld ben die door Eichmann is gered", vertelt Catharina.

'Dit kan niet waar zijn'

Adolf Eichmann was een van de hoofdverantwoordelijken voor de massamoord op de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. In meerdere interviews die Catharina voor haar dood in 2003 gaf, wees zij hem aan als de man die haar redde van deportatie naar vernietigingskampen Auschwitz of Sobibor.

"Ik dacht eerst: 'Dit kan niet waar zijn'", zegt Krake, die besloot het uit te zoeken en een boek schreef over Catharina.

Gevangen in Kamp Westerbork

Catharina was in verwachting, toen ze eind 1942 gevangen werd genomen en in Kamp Westerbork terecht kwam, waar enkele maanden later haar zoon Clarence werd geboren.

Kamp Westerbork, in 1939 door de Nederlanders gebouwd als onderkomen voor gevluchte Joden, kwam tijdens de bezetting in Duitse handen en functioneerde sindsdien als doorgangskamp.

Cabaretvoorstellingen op hoog niveau

Vanuit Westerbork werden tijdens de oorlog ruim 100.000 Joden en 250 Roma gedeporteerd naar de vernietigingskampen. Het leven van alledag moest zo goed mogelijk worden nagebootst. Krake: "Kampcommandant Albert Gemmeker wilde graag de schone schijn ophouden."

Opmerkelijk is dat in het kamp op hoog niveau cabaretvoorstellingen werden opgevoerd, meestal door Joodse artiesten die ooit vanuit Duitsland waren gevlucht naar Nederland. "Het was absoluut topniveau in Nederland op dat moment. Alle artiesten die eerder in Amsterdam optraden, verbleven toen in Kamp Westerbork. Er was nergens in Nederland cabaret van deze kwaliteit", vertelt conservator Guido Abuys van Kamp Westerbork.

Chaos in het kamp

Schrijver Krake: "Iedere dinsdagochtend vertrok er een trein met 1.000 Joden naar Auschwitz of naar Sobibor. De dag ervoor werd de lijst bekendgemaakt met wie mee moest en dat zorgde natuurlijk voor chaos in het kamp."

"De paniek was groot en kampcommandant Gemmeker wilde graag de rust bewaren. Dus leek het hem een goed plan om, als 's ochtends die trein was vertrokken, diezelfde avond een cabaretvoorstelling te houden. Het was eigenlijk heel luguber!"

Bron: EenVandaag

Danseres Catharina

Er verbleven gemiddeld zo'n 7.000 mensen in Kamp Westerbork. Catharina werd gevraagd om aan het cabaret mee te doen, omdat ze veel ervaring had op het toneel. Krake: "Ze wisten dat ze een verleden had als danseres en ze speelde een rol in de revue."

"Er waren een aantal stukken waarin ze zelf naar voren kwam, waarin ze ook tekst had. Ze danste mee met de 'Westerbork Girls', zoals ze genoemd werden."

'Even de ellende vergeten'

De voorstellingen in het zogenaamde 'theater van Westerbork' konden worden bezocht door ongeveer 300 mensen, onder wie gevangenen én nazi's. "Gemmeker kon goede sier maken met de cabaretvoorstellingen. Hij nodigde allerlei partijgenoten uit, NSB'ers en SS'ers, die op de eerste rij zaten", vertelt Krake.

"Catharina vertelt erover in haar getuigenis. In de rijen daarachter zaten dan zo'n 250 kampbewoners. Die moesten een dubbeltje betalen voor een kaartje. En daar werd om gevochten. Want het was natuurlijk wel een manier om even de ellende te vergeten."

Dame van de cabaret

Volgens de getuigenis van Catharina zat Adolf Eichmann op een avond begin 1944 op de voorste rij. Krake: "Catharina heeft meerdere maanden gedanst in het cabaret hier in Westerbork. Zij zou ook worden afgevoerd naar Sobibor of Auschwitz. Op een dag is ze in de rij gaan staan. En daar zat Eichmann achter een bureau. Hij herkende haar als de dame van het cabaret."

Catharina zegt in haar getuigenis: "Ik heb hem mijn papieren laten zien. Hij zei toen dat hij me niet kon vrijlaten, maar hij zou me naar het Tsjechische Theresienstadt sturen. En ik zou daar tot het einde van de oorlog kunnen blijven." Ze ging daar met haar zoon naartoe.

Drie longontstekingen

Theresienstadt was geen vernietigingskamp. Maar ook daar bleken de omstandigheden slecht, omdat er veel te veel mensen verbleven. Bovendien werden sommige mensen vanuit Theresienstadt alsnog naar Auschwitz gedeporteerd. Zoon Clarence liep in korte tijd drie keer een longontsteking op.

Maanden later volgde er weer een ontmoeting tussen Eichmann en Catharina. Wederom hielp hij haar. "Hij zei: 'Ik heb u al eens eerder gezien.' Ik antwoordde: 'U heeft een ijzersterk geheugen'", vertelt Catharina in haar getuigenis. Krake: "Catharina zei tegen hem: 'U had mij beloofd dat ik hier met mijn zoontje zou kunnen overleven.' Vervolgens wenkte Eichmann naar achter en zei dat ze een betere plek moesten krijgen."

'Nergens terug te vinden'

Historici verschillen van mening over het waarheidsgehalte van het verhaal van Catharina. Conservator Guido Abuys van Kamp Westerbork is stellig: "Het is haar verhaal. Ik heb duizenden brieven en honderden dagboeken gelezen, en ook nog eens honderden mensen geïnterviewd. Eichmann is nooit genoemd als bezoeker van Westerbork."

Ook bij het NIOD, Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, zijn er twijfels. Teamleider diensten Hubert Berkhout: "Ik kijk ernaar met de ogen van een historicus: is er ergens een andere getuigenverklaring? Is er een een tweede, derde of vierde persoon die hetzelfde kan verklaren dat Eichmann daar aanwezig is geweest? En dat is nergens terug te vinden."

Wel in Nederland geweest

Toch sluit hij het niet uit. "Eichmann is wel degelijk in Nederland geweest. Hij heeft ook een ontmoeting met kampcommandant Gemmeker gehad. Hij was geïnteresseerd in de voortgang van de deportaties. Het kan dus best zijn dat hij een werkbezoek heeft gebracht aan bijvoorbeeld Westerbork."

Eichmann bemoeide zich bovendien persoonlijk met wie er naar Theresienstadt werd gestuurd, iets wat hij ook bij Catharina zou hebben gedaan. "Hij heeft, ook toen hij in Den Haag was, orders uitgevaardigd om mensen te selecteren voor transporten naar Theresienstadt."

Bron: EenVandaag

'Onwaarschijnlijke verhalen'

Een van grootste Israëlische experts op het gebied van de holocaust, dr. Yaacov Lowowick, die oud-directeur is van Yas Vashem en schrijver van een boek over Eichmanns afdeling IVB-4, zegt in een reactie 'een bezoek van Eichmann aan Westerbork voormogelijk te houden'.

Schrijver Frank Krake is er inmiddels van overtuigd dat de getuigenis van Catharina klopt. Al blijft het gissen naar Eichmanns motieven. "In de Tweede Wereldoorlog zijn er onwaarschijnlijke dingen gebeurd en dit is er één van. Wat hem heeft bewogen, is niet precies na te gaan. Maar dat haar verschijning en de manier waarop ze zich gedroeg geholpen hebben, dat lijkt mij een vaststaand feit."

Videobeelden laten een opmerkelijk beeld zien bij het steekincident in het centrum van Amsterdam gistermiddag. Een burger overmeestert de verdachte en draagt hem ogenschijnlijk rustig over aan de politie. Is dat uitzonderlijk? "Ging heel efficiënt."

We leggen de video voor aan hoogleraar criminologie Marie Lindegaard van de Universiteit van Amsterdam.

Burger die ingreep, wist wat hij deed

"Wat mij heel erg opvalt aan de video van het burgerarrest in Amsterdam, is dat de omstander die de verdachte heeft gepakt zich behoorlijk professioneel gedraagt. Hij is een stuk handiger dan wat ik ooit gezien heb op camerabeelden van dit soort incidenten. De manier waarop hij op die dader gaat zitten en dan met één hand nog iets pakt. Dat geeft mij het idee: dit is wel iemand met professionele skills", vertelt Lindegaard.

De hoogleraar gaat verder: "Wat mij ook opvalt is het moment dat de politie aankomt. Wat omstanders op dat moment meestal doen is alles heel snel aan de politie overdragen, hier zie je dat politie en deze burger samenwerken. Dat geeft mij de indruk dat ook de politie ziet dat deze burger dit heel efficiënt doet en weet wat hij doet."

Cirkel van omstanders

Volgens Lindegaard is ook de manier waarop andere omstanders zich opstellen kenmerkend voor een serieus incident waar geweld bij komt.

"Er staan heel veel mensen omheen. Er is een vrouw die de burger die op de verdachte zit even aantikt, mensen vragen die burger dingen. Het is typisch voor zo'n situatie dat omstanders een cirkel eromheen vormen."

Gevoel van veiligheid

Dat contact zoeken tussen omstanders is een manier om met trauma om te gaan, proberen je veilig te voelen. Het is ook een manier om de burger die de verdachte beet heeft het gevoel te geven dat hij niet alleen staat, legt Lindegaard uit.

Meestal is het zo dat drie tot vier mensen gaan samenwerken en deze man doet het in de video alleen. Ook dat geeft volgens haar weer een aanwijzing dat deze burger professioneel overkomt.

Sociale banden

We weten inmiddels dat de burger die de verdachte overmeesterde een toerist was net als de meeste slachtoffers, is dat relevant?

"Ja", zegt Lindegaard. "Je ziet meestal dat mensen die een band voelen met de mensen die betrokken zijn in het incident eerder tot actie overgaan. Er waren veel toeristen op straat, dat soort sociale banden lokt omstander-ingrijpen uit. Dat geldt trouwens ook voor sociale banden tussen dader en burger."

Ingrijpen bij urgentie

Interessant is ook wanneer iemand tot actie overgaat. "Als er een wapen wordt gebruikt dan zien we dat omstanders iets later ingrijpen en terughoudender zijn. Het was in Amsterdam redelijk laat dat er iets werd gedaan door die burger en dat past bij dit soort incidenten", vertelt Lindegaard.

In het algemeen zie je dat omstanders bij vechtpartijen of ruzies meestal ingrijpen op het moment dat duidelijk wordt dat het niet een gewone ruzie is, dat is het moment waarop omstanders iets gaan doen, ziet de hoogleraar. "Je zou natuurlijk ook kunnen denken: dat is het moment waarop het ingewikkeld wordt dus; liever niet. Maar dat is niet zo. Als de urgentie wordt gevoeld dan grijpen mensen vaak in."

Omstander-effect

Hoe zit het met het omstander-effect? Vanuit de psychologie is dat vaak uitgelegd als een situatie waar mensen gezamenlijk kijken naar een noodsituatie maar niets doen.

"Het omstander-effect is vooral een laboratorium fenomeen. Het is niet in het echte leven aangetoond voor een situatie waar geweld of agressie in het spel is, omdat je daar geen proefpersonen aan mag blootstellen. Wij zien steeds: als het geen noodgeval is dan gaan mensen niks doen, maar als het nodig is dan doen mensen iets."

Persoonlijke kenmerken

Is er iets bekend over wat voor type mensen er ingrijpt in zo'n situatie?

"Weinig. Het gebeurt best wel vaak maar is niet goed onderzocht. Het wordt vaak niet opgenomen in de politiestatistiek, er is weinig informatie over die mensen", sluit Lindegaard af.

De muren zijn bestand tegen raketten, overal hangen camera's en er is plek voor drie verdachten. De gevangenis in Vught heeft nu een splinternieuwe, extra beveiligde rechtszaal, dichtbij de EBI. "Per jaar verwachten we hier 20 tot 40 zittingen."

Het is een unieke rechtszaal op een hele bijzondere plek. Op steenworpafstand van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI) in Vught gaat vandaag een nieuwe zittingslocatie open voor strafzaken tegen extreem vluchtgevaarlijke verdachten.

Transport is levensgevaarlijk

Nederland krijgt daarmee voor het eerst een rechtszaal binnen de beveiligde muren van een gevangenis. Dat is vooral om zo het gevaarlijke en peperdure transport van zware criminelen sterk te verminderen.

"Het vervoer van EBI-verdachten raast tot nu toe met 100 kilometer per uur door onze straten", vertelt Roderick van de Mortel, burgemeester van Vught. "Dat is levensgevaarlijk. Ik ben heel blij dat hier nu een einde aan komt."

Breed scala aan zittingen

Het nieuwe gerechtsgebouw heeft ruimte voor verschillende soorten zittingen. "Voor het brede scala dat een strafrechter kan bieden", zegt voorzitter Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak.

"Dan gaat het om voorgeleidingen, verhoren van de rechter-commissaris, pro-forma zittingen en inhoudelijke behandelingen met niet meer dan drie verdachten." Naves rekent op 20 tot 40 zittingen per jaar in de nieuwe rechtszaal.

22 miljoen euro

Het gerechtsgebouw is in een jaar tijd uit de grond gestampt en kost 22 miljoen euro. Dat is veel geld, maar dit bedrag kan snel worden terugverdiend. Een Marengo-zitting met veel verdachten is nu nog peperduur. Op zo'n dag zijn ongeveer vijfhonderd politiemensen nodig om alles veilig te laten verlopen.

"De criminaliteit is verzwaard. Op straat worden advocaten en journalisten rücksichtslos neergeschoten", zegt Van de Mortel. De burgemeester kwam in 2020 zelf met het idee om een rechtszaal op het terrein van de PI Vught te bouwen. "Houd op met de naïviteit en zorg dat je deze categorie verdachten op een hele nieuwe manier beoordeeld, berecht en vastzet."

Moord Derk Wiersum

Ook Henk Naves van de Raad voor de rechtspraak signaleert een verharding van de criminaliteit in Nederland: "Dat hebben we vooral gezien in het proces-Marengo na de moord op advocaat Derk Wiersum. In die zaak is natuurlijk veel gebeurd waar we van geleerd hebben." We zijn daarom ook in het buitenland gaan kijken, hoe ze dit daar organiseren.

Naast de gevangenis in Lelystad verrijst op dit moment ook een nieuwe rechtszaal. In Vlissingen wordt bovendien gebouwd aan een nieuwe extra beveiligde gevangenis met ook een rechtbank. "Ik zou er zeker voor pleiten meer rechtbanken bij penitentiaire inrichtingen aan te sluiten", zegt vestigingsdirecteur Cees Niessen van de PI Vught. "Dit scheelt niet alleen hoge transportkosten, maar verhoogt ook het veiligheidsniveau."

Publiek volgt zaak via livestream

Naast de drie verdachten en hun advocaten is er in de rechtszaal ruimte voor acht journalisten, vier rechters, griffiers en twee officieren van justitie. Gewone toeschouwers mogen niet naar binnen. Publiek kan de zittingen in een andere rechtbank volgen via een videoverbinding.

"We hebben goed nagedacht over de openbaarheid van deze zittingen", benadrukt Naves. "Door de livestream kan het publiek en de overige media de zaak live op afstand volgen."