Polen moet geen geld uit het Europese corona-fonds krijgen, tot de onafhankelijke rechtspraak in het land weer is hersteld. Dat vindt rechter Kees Sterk. Hij bezoekt Polen vaak en is diep ongerust: "We gaan toch geen autoritair land subsidiëren."

"Het zou toch te gek zijn dat een land dat geen onafhankelijke rechtspraak kent, miljarden uit de coronapot krijgt. Er moet als voorwaarde aan die gelden gesteld worden dat dat alleen maar kan als de rechtspraak onafhankelijk is", zegt rechter Kees Sterk.

Polen geroyeerd door Europees netwerk van rechters

Hij is al meer dan 25 jaar rechter, was bestuurder bij de Hoge Raad en tot een paar weken geleden was hij voorzitter van het Europees Netwerk voor Raden van de Rechtspraak (ENCJ). Onder zijn voorzitterschap heeft het bestuur onlangs voorgesteld Polen uit die club te zetten.

Het is ongekend dat een Europees netwerk een land royeert. Wat Sterk betreft is het tijd dat binnen de gehele EU de naïviteit over wat er in Polen aan de hand is afgeschud wordt, en het land aangepakt wordt. "Het gaat de Poolse regering puur om de macht. Er is niemand meer die daarover twijfelt. Als dat zo is, dan moet je gewoon keihard ingrijpen", vindt Sterk.

Alle sleutelposities bezet door loyale rechters

Sinds in 2015 de partij met de nog veelbelovende naam Recht en Rechtvaardigheid (PiS) aan de macht kwam, heeft PiS in razend tempo de controle over de Poolse publieke omroep en de gerechtelijke macht gegrepen.

Afgelopen mei is de voorzitter van de Poolse Hoge Raad vervangen door een regeringsgetrouwe rechter, en daarmee zijn alle sleutelposities in de Poolse rechtspraak: het Constitutioneel Hof, de Raad voor de Rechtspraak en de Hoge Raad nu bezet door rechters die loyaal zijn aan PiS.

Ontluisterend gesprek

Kees Sterk is als rechter niet gewend om media-interviews te geven, en al helemaal niet om openlijk kritiek te leveren op de politieke situatie in een land. Maar door de agenda van de Poolse regering is het tijd dat rechters van zich laten horen, vindt hij.

Zijn betrokkenheid bij Polen ontstond in 2015. Poolse collega's vroegen hem om eens mee te kijken met wat er in hun land stond te gebeuren. Een eerste gesprek met de oud-voorzitter van de Hoge Raad was ontluisterend voor Sterk.

'Erger dan wij ons kunnen voorstellen'

"Dat was een heel grote man, die een emotioneel betoog stond te houden over dat de nieuwe regering oorlog aan het voeren was tegen de rechterlijke macht. Ik vond dat een vreemde opmerking voor een rechter."

"Maar nu, na al mijn bezoeken en alle verhalen van mijn contacten daar, moet ik vaststellen dat het zo is. Het is erger dan wij denken, het is erger dan wij ons kunnen voorstellen."

Geen onafhankelijke rechtspraak

Van onafhankelijke rechtspraak is volgens Sterk geen sprake meer in het land. "Alle checks en balances zijn weg. Nu is de regering in staat om de uitkomst van belangrijke rechtszaken naar de hand te zetten. Dat is nu juist de bedoeling van onafhankelijkheid, dat de regering dat niet kan."

De overgrote meerderheid van de 10.000 Poolse rechters steunt het regeringsbeleid niet. "Dat zijn er slechts enkele honderden, en velen daarvan hebben dubbelfuncties omdat er niet genoeg zijn om alle belangrijke posities te vervullen", zegt Sterk.

Rechters die zich verzetten geïntimideerd

Maar rechters die zich verzetten, wordt het leven zuur gemaakt. De Poolse publieke omroep maakt opstandige rechters zwart. Er is zelfs een speciaal programma: 'Kasta', waar de gehele gerechtelijke 'kaste' op het hakblok gelegd wordt.

Maar dat is nog niet alles. 'Lastige' rechters worden onderworpen aan tuchtprocedures, en Sterk hoort van Poolse collega's dat hun belastingen extra gecontroleerd worden of ze in hun auto langs de kant van de weg worden gezet om gecontroleerd te worden. "Het is een soort totaalpakket om je te intimideren en te zorgen dat je je mond houdt."

Juridische procedures EU

De EU stelde in april de vijfde juridische procedure tegen Polen in. Als het land niet bijdraait kan het boetes krijgen, of in theorie zelfs het stemrecht in de Europese Unie verliezen. Maar voor dat laatste is unanimiteit onder alle EU-landen nodig, en laat zich nu in Hongarije eenzelfde proces voordoen als in Polen. Die landen houden elkaar dus de hand boven het hoofd.

De procedures maken geen indruk in Polen en dus is het tijd voor andere maatregelen vindt Sterk. Bijvoorbeeld dus het stellen van voorwaarden aan subsidies. "Maar ik denk uiteindelijk dat de Polen de keuze gelaten moet worden: of in de Unie blijven en onafhankelijke rechtspraak accepteren of eruit, en dan ga je maar je eigen gang."

Presidentsverkiezingen

Komende zondag staat Polen voor spannende presidentsverkiezingen. De uitslag zal grote gevolgen hebben voor de toekomst van de Poolse rechtsstaat. Oppositiekandidaat Rafal Trzaskowski belooft op te zullen komen voor de rechterlijke macht, en hij maakt kans tegen de huidige president Duda.

Kees Sterk hoopt dat Trzaskowski wint. "Dan stopt het proces in ieder geval. Misschien kan hij de gerechtelijke hervormingen zelfs voor een deel terugdraaien. Het is heel belangrijk dat de kandidaat van de regering niet wint. Als die wint, dan gaat het proces afgemaakt worden, dan gaat men door met het zuiveren van rechters en worden er alleen nog maar loyale rechters benoemd."

Apple en Meta krijgen van de Europese Commissie samen een boete van zo'n 700 miljoen euro voor het overtreden van de Digital Markets Act. Deze wet richt zich op techbedrijven die zo groot zijn dat ondernemers en consumenten bijna niet zonder hen kunnen.

Het geplande topoverleg in Londen tussen de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Oekraïne over het beëindigen van de oorlog tussen Oekraïne en Rusland is tot op het laatste moment uitgesteld.

Het overleg van vandaag ging wel door, maar zonder de ministers van Buitenlandse Zaken van de meeste landen. De Oekraïense ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie namen wél deel aan de gesprekken. Zij reisden af naar Londen om zich, volgens presidentieel stafchef Andriy Jermak, in te zetten voor 'een compleet en onvoorwaardelijk staakt-het-vuren als eerste stap op weg naar een oplossing'.

Wat betekent dit voor Oekraïne?

"Eigenlijk is dit weer een stap in een behoorlijk schimmig proces waarin Oekraïne en Rusland beide proberen te doen alsof ze echt vrede willen om op die manier de Amerikanen aan boord te houden", zegt Oost-Europa expert van Instituut Clingendael Bob Deen.

De onderhandelingen vinden plaats terwijl Rusland recent, ook tijdens het paasbestand, meerdere drone-aanvallen uitvoerde. "Ze zijn erg bezig met naar elkaar te wijzen. De Oekraïners zeggen: de Russen willen helemaal geen vrede, die blijven gewoon aanvallen, zelfs tijdens het staakt-het-vuren. En de Russen proberen zo redelijk mogelijk over te komen naar de Amerikanen met allemaal eisen die voor Oekraïne eigenlijk onbespreekbaar zijn."

'Diefstal van Oekraïnes grondgebied'

Een van de eisen van Rusland is dat Oekraïne de Krim 'inlevert'. En dat is vernederend, zegt Deen. "Het moeten opgeven van de Krim is eigenlijk voor geen enkele Oekraïense president acceptabel. Dat kan je ook niet aan de Oekraïense bevolking uitleggen. Het lijkt alsof deze deal bewust geformuleerd is zodat Zelensky het er mee eens moet zijn."

"Wat er nu op tafel ligt is een 'typisch Russische geste', waarin je eigenlijk onredelijk veel claimt en daarna redelijk probeert over te komen door te zeggen dat je alleen maar wilt houden wat je al bezet hebt", gaat de expert verder. "Maar eigenlijk blijft het nog steeds diefstal van Oekraïens grondgebied."

Amerika gefrustreerd

Niet alleen met de deal, maar ook met hun afwezigheid wil vooral de Verenigde Staten een statement maken. Zo benadrukt Amerika-verslaggever Tom van 't Einde het belang van de afwezigheid van de Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken, Marco Rubio.

"De Amerikanen zijn echt ontzettend gefrustreerd dat er zo weinig ontwikkeling in de onderhandelingen zitten, president Trump voorop", zegt Van 't Einde. "Hiermee willen ze een duidelijk statement naar Oekraïne afgeven. Ze verwachten veel meer beweging vanaf hun kant."

Onredelijke verwachtingen van Trump

President Trump voerde sinds het begin van zijn presidentschap zware druk op het vredesproces. Tijdens zijn campagne zei hij binnen 24 uur een einde aan deze oorlog te willen maken, later stelde hij dit bij naar 100 dagen. "Het was onredelijk om te verwachten dat hij het in 24 uur of 100 dagen zou kunnen beëindigen en daar loopt Trump nu tegenaan", merkt Deen op over de tijdsruk die de president op de onderhandelingen zet.

Van 't Einde vult aan: "Hij wil laten zien aan zijn kiezers dat hij deze oorlog tot een goed einde kan brengen. Of hij daar nou een stuk Oekraïne voor moet opofferen of niet, dat maakt voor hem eigenlijk niet veel uit."

Hoop op beweging

Toch is dit overleg niet geheel zinloos. "Er zit echter wel degelijk beweging in", zegt Deen. "Het is niet alleen maar nep. De Amerikaanse gezant Steve Witkoff is vorige week uit Rusland gekomen met een aantal ideeën waar hij Trump van heeft weten te overtuigen. Die zijn vorige week al aan de Oekraïners en Europeanen gepresenteerd."

"Een staakt-het-vuren zou in het voordeel van Oekraïne zijn. Ze weten dat ze het niet heel lang meer vol kunnen houden, zeker als de Amerikaanse wapenleveringen stoppen", aldus Deen.

Serieuze bedreiging

Van een stop in wapenlevering heeft Oekraïne al eerder last gehad, weet Van 't Einde.

"We moeten het dreigement van Trump dat hij de onderhandelingstafel verlaat heel serieus nemen. Hij heeft al eerder alle steun aan Oekraïne 10 dagen lang stilgezet."

'Beide partijen staan onder druk'

Wat is er dan echt nodig om een einde te maken aan deze oorlog? "De Russen hopen dat ze dit conflict op militaire wijze kunnen beslechten en willen dus iets terug voor een staakt-het-vuren", antwoordt Deen.

"Beide partijen staan onder druk om toch een beetje te bewegen, maar ze zijn nog niet echt klaar voor een duurzame oplossing. Het lijkt er dus op dat ze er deze week niet definitief uit zullen komen", zegt de expert tot slot.