Is hoe de Palestijnse bevolking in Israël behandeld wordt te vergelijken met apartheid? "Je mag niet zomaar de vergelijking met Zuid-Afrika maken, maar het is niet zo dat het er kilometers vanaf zit", zegt mensenrechtenexpert Peter Malcontent.

In discussies over Israël en Palestina valt het begrip apartheid steeds vaker. De afgelopen tijd werd de term regelmatig gebruikt om de scheve rechtspositie van Palestijnen in Israël aan te duiden.

Misdaden tegen de menselijkheid

Zo presenteerde Human Rights Watch al voor de opleving van het recente geweld een rapport van 213 pagina's waarin de behandeling van Palestijnse inwoners in Israël en de bezette gebieden wordt bestempeld als onderdeel van een apartheidsregime.

Als eerste grote internationale mensenrechtenorganisatie stelt Human Rights Watch dat Israël misdaden tegen de menselijkheid begaat en dat de regering daarvoor vervolgd moet worden. Het rapport leidde tot een woedende reactie van de Israëlische regering, die de aantijgingen 'zowel belachelijk als onwaar' noemt.

Geen lezingen meer

Ook de belangrijkste Israëlische mensenrechtenorganisatie B'Tselem noemde Israël begin vorig jaar een apartheidsstaat. Dat heeft de organisatie geweten: B'Tselem mag niet langer lezingen geven op scholen.

Docent mensenrechten Peter Malcontent aan de Universiteit Utrecht hoort de term al jaren vallen als het gaat over het conflict tussen Israël en de Palestijnen. "Ik moet zeggen dat ik er vroeger altijd een beetje jeuk van kreeg", zegt hij.

'Niet één-op-één overnemen'

"Het begrip apartheid, dat in deze situatie wordt gebruikt, is de definitie zoals die is opgesteld door de VN. Zij spreken van apartheid als er sprake is van een politiek die ernaar streeft systematisch een ras of groep te laten domineren over een andere groep", zegt Malcontent. En daarvan is in Israël in de praktijk wel degelijk sprake, voegt hij toe.

"Maar bij apartheid denken veel mensen automatisch aan het apartheidssysteem in Zuid-Afrika. Dat was een ideologische vorm van geïnstitutionaliseerd racisme. Daar heeft de hele wereld uiteindelijk afstand genomen." De term één-op-één op de situatie in Israël plakken gaat wel wat ver, volgens Malcontent. "Het ligt wel iets complexer."

Geen gemiddelde democratie

"Israël klopt zichzelf op de borst als een bestaande democratie en reageert ook altijd heel vinnig op beschuldigingen van buitenaf alsof het dat niet meer zou zijn", legt Malcontent uit. Zo hebben Arabieren in Israël stemrecht en onderhandelde de Arabische partij Ra'am zelfs mee om zitting te nemen in een nieuw kabinet.

"Maar ik zou zeggen: als Israël een democratie is, dan moet je het niet vergelijken met de landen die om Israël heen liggen, dan moet je het vergelijken met de gemiddelde democratie zoals we die in westerse landen kennen. En die steken toch echt wat anders in elkaar dan de Israëlische democratie op dit moment."

'Vergelijking doet meer kwaad dan goed'

Ook Human Rights Watch benadrukt in hun rapport dat het absoluut niet de bedoeling is om een historische vergelijking te trekken met het regime in Zuid-Afrika. En volgens Malcontent komt de vergelijking met Zuid-Afrika de zaak van de Palestijnen ook niet per se ten goede.

"Het in de mond nemen van de term zorgt voor consternatie op het internationale toneel, maar je moet ook de vraag stellen wat je daarmee precies bereikt naar Israël toe. Het zorgt er vaak alleen maar voor dat de Israëlische bevolking juist meer achter haar eigen regering gaat staan."

Publieke opinie verandert

Toch signaleert Malcontent - en hij is niet de enige - dat de publieke opinie in de rest van de wereld ten opzichte van Israël aan het verschuiven is. De westerse reflex om alles wat Israël doet automatisch te steunen, is er nog wel bij de leiders. Maar veel minder in de publieke opinie.

Zo is de afgelopen 2 weken bijvoorbeeld op social media te zien hoe steeds meer influencers en beroemdheden openlijk de Palestijnen steunen. Malcontent ziet dit ook terug in gesprekken en discussies onder zijn studenten.

Bad guy

"De jongere generatie kijkt meer onbevangen naar de situatie. Zij hebben van de zesdaagse oorlog of de Oslo-akkoorden niet zoveel meegekregen. En zij zien discriminatie en bombardementen in een zeer dichtbevolkt gebied als Gaza, waarbij vele malen meer slachtoffers vallen dan in Israël. In die zin kun je zeggen dat Israël net als Zuid-Afrika destijds in de rest van de wereld steeds meer als de 'bad guy' wordt gezien."

Malcontent denkt dat deze ontwikkeling onomkeerbaar is. "In Nederland is de steun aan Israël al vanaf de jaren 70 aan het afbrokkelen. Dat betekent niet dat iedereen juichend achter de Palestijnen staat, maar wel dat mensen zich moeilijk kunnen vereenzelvigen met wat Israël daar doet. Dit zal alleen maar toenemen naarmate het geweld doorgaat en de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog verder van de nieuwe generatie af komt te staan."

Tweederangsburgers

Maar in hoeverre gaat de juridische definitie van apartheid dan op voor de Palestijns-Israëlische kwestie? Het is een vraag waar de Verenigde Naties zich tot nu toe nog niet echt aan heeft durven wagen. Toch lijkt de druk om een internationale onderzoekscommissie te starten steeds groter te worden.

De opleving van het recente geweld lijkt voort te komen uit de vele beperkingen waar de Palestijnen onder gebukt gaan. Ook in Israël voelen zij zich behandeld als tweederangsburgers. Zo ontstond er onrust in steden als Jeruzalem, Haifa, Jaffa en Lod, waar veel Joden en Palestijnen naast elkaar leven, nadat er een verbod kwam op samenscholingen van Palestijnen tijdens de Ramadan. Ook de voorgenomen huisuitzetting van zes Palestijnse families in de wijk Sheikh Jarrah in Oost-Jeruzalem zorgde voor olie op het vuur.

Institutionele discriminatie

Volgens Human Rights Watch is het gebruik van de term apartheid terecht, omdat de Palestijnen als bevolkingsgroep institutioneel gediscrimineerd en uitgesloten worden door tal van wetten.

Voorbeelden die worden genoemd, zijn dat Palestijnen in veel nederzettingen worden geweigerd, dat hun huizen worden gesloopt omdat er geen vergunning voor zou zijn, of dat scholen waar voornamelijk Palestijnse kinderen naartoe gaan veel minder geld krijgen dan scholen voor Israëlische kinderen.

Nauwelijks rechten

In de Palestijnse gebieden zoals Gaza en de Westelijke Jordaanoever komen daar nog eens mensenrechtenschendingen bij, zoals beperking van bewegingsvrijheid, inbeslagname van grond en eigendommen en opschorting van burgerrechten.

"De facto heeft de bevolking in deze gebieden betrekkelijk weinig rechten", zegt lector Malcontent. "Niet alleen politieke of burgerrechten, maar ook sociaal-economische."

Geen toekomst

"Er komen nauwelijks goederen Palestina in. Van alles wat aan de grens gecontroleerd wordt, wordt maar weinig binnengelaten. Dit geldt ook voor bouwmaterialen en voedsel."

De sociaal-economische situatie van mensen in Palestijnse gebieden is echt dramatisch, zegt Malcontent. "Die is te vergelijken met die van een gevangene. Als er een plaats is waar je niet geboren wilt worden, dan is het wat mij betreft Gaza. Dan weet je zeker dat je geen toekomst hebt."

Vorm van apartheid

Malcontent, die het rapport van Human Rights Watch uitgebreid bestudeerde, vindt dat het boekdelen spreekt en is het eens met de conclusie dat er sprake is van een vorm van apartheid.

"Volgens de criteria van de definitie zoals die ooit door de VN is aangenomen, is er absoluut sprake van apartheid", beaamt de lector. "Je mag wat mij betreft niet zomaar de vergelijking met Zuid-Afrika maken, maar het is niet zo dat het er kilometers vanaf zit. Als Israël niet oppast, ontwikkelt het zich steeds meer in die richting. Ook vanwege het gegeven dat je binnen de Israëlische samenleving een consensus hebt dat de positie van de Israëlische burger voor gaat op die van de Palestijnse burger."